tom ondan, odamning tarixan axloqdan oldin paydo b o ‘lgan urf-odatlar
va rasm-rusumlarga,
ikkinchi tom ondan, davlat, tabaqalar, oila oldidagi
axloq bilan bog‘liq muayyan majburiyatiga munosabatini nazarda tutadi.
Hegel xulqiylikka qasd va ayb, niyat va ezgulik, ezgulik va vijdon
juftlik tushunchalarini kiritadi; axloqiylikka esa oila, fuqarolar jamiyati,
davlat tushunchalarini taalluqli deb biladi va ularni batafsil tahlil etadi.
Ezgulik — erk darajasiga ko‘tarilgan ixtiyor,
amalga oshirilgan erkinlik,
olam ning m utlaq so‘nggi maqsadi. Yovuzlik — zaruriyat, biroq u ro ‘y
bermasligi kerak. Axloqli bo‘lish yovuzlikning ziddiga yetishish, aks
holda esa ezgulik jo ‘n tabiiy holatdir. Agar yovuz qilm ishdan qandaydir
yaxlitlikning jihati sifatidagi ijobiy tom onni topib, uni ezgulik deb talqin
etilsa, u qisman o ‘ziga, qisman boshqalarga qilingan munofiqlikdir.
Vijdon esa muqaddas, qo‘l yetmas narsa, insonning o ‘z -o ‘ziga pok
ishonchi; u ezgulikni bilishdir.
Axloqiylik borasida Hegel qoniqish tushunchasini o ‘rtaga tashlaydi.
Bu borada faylasuf quyidagicha fikrlaydi. H atto
arzim as bir faoliyatdan
qoniqishim shunday bo‘ladiki, men o ‘z ro‘param da turam an; ana shu
menga qoniqish beradi. M en o ‘zim da olam ni his qilam an. Inson
nimaniki bajarsa, u hammasida ishtirok etadi, zero, ixtiyor erkinligi
ham ana shundan iboratdir. Inson, aw alo, o ‘z m aqsadidan qoniqishi
kerak, o ‘shanda uning amalga oshuvidan ham qoniqish hosil qiladi.
Oqil odam , aw alo, o‘zini qoniqtirishi kerak, ko‘p hollarda aynan shuning
uchun harakat qiladi, u o ‘z tushunchasini, o ‘zidagi g ‘oyasini qoniqtiradi,
boshqalam ikini emas,
boshqalar qoniqishi ham , qoniqm asligi ham
m um kin, u o ‘z tushunchasini, o ‘z aqlini tatbiq etishi lozim. Inson
manfaatdan m ahrum bo‘lsin, degan talab bo‘lmag‘ur gap. Ulug‘ odamlar
ko'pincha o ‘zlarini o ‘zlari qoniqtirganlar, agar u lar bu haqda aw al
boshqalardan ruxsat so'raganlarida edi, ularning ishlari,
shubhasiz,
arzimas narsa b o ‘lardi.
Hegel m uhabbat, nikoh, oila, haqida ham o ‘ziga xos flkrlar bayon
qiladi. Sevgini faylasuf boshqa bilan birlashishni anglab yetish, o ‘zining
boshqa bilan, boshqaning o ‘zi bilan birlashishini bilish orqali o ‘zidan
kechish tarzida talqin etadi. Sevgi — hissiyot, boshqacha qilib aytganda,
shaklga tushgan tabiiyyatdagi axloqiylik; davlatda sevgi boMmaydi, unda
birlik qonun sifatida anglanadi. U nikohni huquqiy-axloqiy sevgi deb
ataydi. N ikohni faqat bir tom onlam a yo din (cherkov) ixtiyoriga yo
fuqarolik jamiyati ixtiyoriga bog‘liq degan nuqtayi nazarga qarshi chiqadi
va uni davlatning axloqiy instituti sifatida talqin etadi. Oila boshlig'i
www.ziyouz.com kutubxonasi
er, u oilani boshqarish huquqiga ega shaxs;
oiladagi umumiy xususiy
mulk bo‘lmish mol-mulkdan foydalanishning tartibini belgilaydi. Lekin
er-xotin oilada huquqiy jihatdan teng boiishi lozim. Agar ko‘p xotinlilik
bo‘lsa, oilada ayol cho‘riga aylanadi, agar ayol hukmronlik qilsa, oilada
axloqsizlik ro ‘y beradi va u nikohning buzilishiga olib keladi. Ota-
onaning bolalarga munosabatida tarbiya muhim ahamiyatga ega. Tarbiya
intizomga asoslanm og'i lozim. Intizom esa bolalarning ota-onaga
bo‘ysunishini taqozo qiladi. Bolalar ota-onaga shunchaki emas, balki
oilaviy axloqiy intizomga rioya qilishlari uchun bo'ysunishlari kerak.
Oila
rishtalari uzilmasligi, oila buzilmasligi lozim. Lekin er-xotinning
ajralishi ro‘y berishi mumkin. Oila buzilmasligining oldini olish uchun
odamlarda oilani buzilmaydigan maskan, degan tasaw urni uyg'otish
kerak. Y a’ni ajralishning hech qachon osongina ro ‘y berm asligi
ta ’m inlanm og‘i, iloji boricha uni qiyinlashtirishga harakat qilinm og‘i
zarur.
Xullas, Hegel ham Kant kabi insonga nihoyatda katta m as’uliyat
yuklaydi. U ning xulosasi qat’iy — qonun harakat qilmaydi, faqat inson
harakat qiladi.
Olm on m um toz axloqshunosligida bizga
ruscha m atnlar orqali
Lyudvig Feyerbax nomi bilan tanish bo‘lgan
Ludvix
Foyerbaxning
(1804—1872) qarashlari o ‘ziga xos o ‘rin egallaydi.
Foyerbax yangi falsafani yaratish kerakligi haqidagi g‘oyani ilgari
suradi; bu falsafaning markazida tabiatdan uzilmagan inson turadi.
Shuning uchun uni falsafiylashtirilgan insonshunoslik ham deyish
mumkin. Haqiqiy falsafaning vazifasini Foyerbax kitob yozishdan emas,
odamlarni yaratishdan iborat deb hisoblaydi. «Yangi falsafaning ildizi
muhabbatning haqiqiyligiga, tuyg'ularning haqiqiyligiga borib taqaladi»,
— deydi u 1. Bu fikrlardan kelib chiqib, shuni aytishimiz mumkinki,
Foyerbax falsafasida, ma’lum m a’noda, axloqshunoslik tosh bosib ketadi.
Axloq m asalalari, ayniqsa, un ing « 0 ‘lm aslik
haqidagi m asalaga
insonshunoslik (antropologik) nuqtayi nazaridan qarash» (1846—1866),
«S piritualchilik va m oddiyatchilik ham da ixtiyor erkinligiga ular
munosabatining o ‘ziga xosligi haqida» (1863—1866), «Evdeymonchilik»
(1867—1869) degan asarlarida, kundaliklar va xatlarida ko‘tarilgan. Uning
o ‘zidan aw algi m um toz faylasuflardan yana bir farqi shundaki, u
Do'stlaringiz bilan baham: 
