O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi a. T. G’ofurov, S. S. Fayzullayev u. E. Raxmatov g enetika dan m a sa la va

 max x min
Ax =
 
R
Guruhlar tarkibiga kiruvchi 
variantlar tabiiyki 
bir xilda
90

---

uchrayvermaydi. Odatda, variatsiya qatoridagi chekka variantlar kam 
o’rtadagilari esa ko’p takrorlanadi. Buni aniqlash uchun har bir guruhga 
kiruvchi variantlaming takrorlanish soni ( / ) ni bilish kerak.
Masalan, g’o ’zaning G. xirzutum turiga mansub bir liniyasida 100 ta 
ko’sakning vaznini o ’lchash natijasida quyidagi nalija olingan 
(g hisobida): (15-jadval)
15-jadvaI
1. 5,43
2 1 . 5,1 8
41 . 5,3 6
61 . 5,35
81 . 5,6 3
2. 5,53
2 2 . 5,4 6
42. 5,4 7
62 . 5,31
82 . 5 ,3 9
3. 5 ,3 8
2 3 . 5,3 7
43. 5 ,2 6
63 . 5 ,32
83. 5 ,4 0
4. 5,4 4
2 4 . 5,4 6
44 . 5,45
64. 5,2 8
84. 5,4 7
5. 5,3 9
25 . 5 ,2 4
45 . 5.25
65. 5,41
85. 5,4 2
6. 5 ,5 6
2 6 . 5,3 9
46 . 5,4 4
66. 5 ,3 9
86 . 5,4 6
7. 5 ,4 0
2 7 . 5,43
47 . 5,45
67. 5 ,4 0
8 7 . 5 ,4 9
8. 5 ,5 6
2 8 . 5 ,4 4
48 . 5 ,4 4
68 . 5 ,4 2
8 8 . 5,4 4
9. 5 ,3 9
2 9 . 5 ,4 6
49. 5,45
6 9 . 5,4 8
89 . 5 ,5 2
10. 5 ,5 7
30 . 5,45
50. 5,47
70. 5,5 2
9 0 . 5 ,5 0
1 1.5,53
31 . 5,33
51. 5,3 7
71. 5,41
91 . 5 ,5 0
12. 5 ,5 4
32 . 5,35
52. 5 ,3 4
72. 5,6 2
9 2 . 5,4 4
13. 5 ,33
3 3 . 5 ,A3
53 . 5 ,2 9
73 5 ,4 2
93 . 5 ,5 7
14. 5 ,3 4
34 . 5,4 6
54. 5,3 0
74. 5 ,3 8
94 . 5,45
15. 5 ,36
A5. 5,45
55. 5,31
75. 5,51
9 5 . 5 ,5 9
16. 5 ,48
36 . 5,4 6
56. 5 .4 0
76. 5 ,5 2
9 6 . 5 ,4 6
17. 5 ,49
37 . 5,2 8
57. 5 ,3 2
77. 5 ,5 0
97 . 5,58
1 8 .5 ,5 5
38 . 5,4 7
58. 5 ,4 9
78. 5,6 6
98 . 5 .4 4
19. 5 ,47
39 . 5 ,4 4
59. 5 ,5 0
79. 5,71
99 . 5 ,6 0
2 0 . 5,45
4 0 . 5,43
6 0 . 5,51
80. 5 ,6 8
100. 5,61
Olingan natijalar orasidan maksimal va minimal qiymatli 
ob’ektlar topiladi. Ular; x„,in = 5,18 g. X,,,,« — 5,68 g dan iborat.
farq esa 
— -£max — -^mjn = 5,68 — 5,18 = 0,50.
Shundan so’ng har bir guruh orasidagi kenglikni 0,05 gateng deb olib, 
jadval tuzi]adi.(16-jadval)
16-jadval
Guruhlaming chegarasi
Guruhlarning o ’rtasi 
(x)
Takrorlanish soni (/)
5,18 — 5,22
5,20
1
5,23 — 5 27
5,25
4
5,28 — 5,32
5,30
7
5,33 — 5,37
5,35
11
5,38 — 5,42
5,40
16
5,43 — 5,47
5.45
30
5,48 — 5,52
550
14
5,53 — 5,57
5,55
8
5,58 — 5,62
5,60
6
5,63 — 567
5,65
2
5,68 — 5,72
5,70
1
91

---

Variatsiya qatoridan ko’rinib turibdiki, barcha guruhlar ham bir xilda 
takrorlanmayapti. Bu hoi, ayniqsa, variatsiya qatorining egri chizig’i 
yasalganda yaqqol ko’zga tashlanadi. Variatsiya qatori egri chizig’ini 
yasash koordinatalar sistemasidan foydaylanishni taqozo etadi.
Bunda absissa o ’qiga variatsiya qatoridagi guruhlaming 
o ’rtacha qiymati, ordinatasiga esa shu guruhlaming takrorlanish soni 
qo’yiladi. Absissa va ordinata o’qlaridagi proporsional nuqtalar to ’g’ri 
chiziq bilan tutashtiriladi. Hosil bo’lgan egri chiziq poligon deb ataladi.
Grafikning qubba shaklidan ko’rinib turibdiki, uning cho’qqisiga 
eng ko’p takrorlanuvchi variantlar, ikki yon tomonga pasaygan 
qismlariga kam uchraydigan variantlar to’g’ri keladi.
-
T x - f
O’rganilayotgan belgining o’rtacha arifmetik qiymati: 
x =
----------
formulaga muvofiq aniqlanadi.
Bunda: jc — variantlar; / — ulardan har birining takrorlanish 
darajasi; 
n
— tekshirilayotgan ob’ektlaming umumiy soni; 
x
— 
belgining o ’rtacha arifmetik qiymati.
Quyida keltirilgan jadval raqamlaridan ma’lum bo’ladiki, 
o’rtacha arifmetik qiymati n=£ 
f=100.
O’rganilayotgan ob’ektning umumiy tavsifidan tashqari, belgining 
o ’zgarishini ham baholash zarur. Albatta, belgini o ’zgarish ko’lami buni 
aks ettiradi. Lekin u unchalik ishonarli bo’lmaydi. Masalan, g’o ’zaning 
qayd qilingan liniyasidan olingan 100 ta ko’sak ichida maksimal 
vazndagisi 5,68 g, minimal vazndagisi 5,18 g ga teng. Xuddi shu
5,20 
5,30 
5,40 
5,50 
5,60 
5,70
Guruhlaming o ’rtachasi(x)

---

liniyadan yana 1
00 ta
ko’sak olib o ’lchansa, yuqorida qayd qilingan 
chetki vari anti ardan tashqari maksimalroq va minimalroq variantlar 
uchrashi mumkin.