Abu rayxon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti geologiya va konchilik ishi

Kontraksion darzliklar
suyuq magmaning sovib qotishi jarayonida 
umumfy hajmining qisqarishi tufayli vujudga keladi." 
Texnogen darzliklar
insonning hayoti-faoliyati davomida tog‘ jinslariga 
mexanik ta’siri (portlash) natijasida hosil bo‘ladi. 

---

37 
Tektonik darzliklar
. Tektonik darzliklar notektonik darzlik- lardan ma’lum 
tartibda joylashganligi bilan farq qiladi. Tektonik darzliklarning hosil bo‘lishi va 
ularning turlari deformatsiyaga uchrayotgan tog’ jinslarining plastikligi, mo‘rtligi 
va boshqa fizik xususiyatlari hamda deformatsiya turlariga bog'liq bo'ladi. Tog‘ 
jinslari qatlamlaming buklanishi va buralishida ularning sirtqi yuzalarida 
cho'zuvchi va ichki qismida esa siquvchi kuchlanish vujudga keladi. Bunday 
hollaida cho‘zilish kuchlanishi natijasida markazga nisbatan radial holda uzilish 
darzliklari paydo bo'ladi. Uzilish darzliklari tog’ jinslariga qarama-qarshi 
yo'nalishda harakatlanuvchi tektonik kucWarning bevosita cho'zuvchi ta’siri 
natijasida ham rivojlanadi. Uzilish darzliklari devortarining yuzasi notekis va 
odatda, ochiq bo‘ladi. 
Tog’ jinslaridagi siquvchi kuchlanish natijasida yoki urinma kuchlar 
(parakuchlar) ta’siri tufayli siljish darzliklari shakllanadi va odatda, bunday 
darzliklaming yuzasi siffiq bo'lib. ko'p hollarda blokJar bir-biriga jips yuza bo'ylab 
tutashgan bo'ladi. 
Klivaj va budinaj
. Klivaj deb, tog' jinslarining plastik deformatsiyasi 
jarayonida rivojlanuvchi o'zaro parallel sirpanish yuzalariga ega bo'lgan zich 
darzliklar to'plamiga aytiladi. Klivajlar natijasida tog’ jinslari yupqa plastinkalarga 
va zirapchasimon bo'laklarga ajraladi. Bunday bo‘linish plastikligi yuqori bo'lgan 
alevrolit va argillit qatlamlarda ko'plab uchraydi. 
Klivajlar yer yuzasida ochilib yotuvchi tog’ jinslarida, ko'p hollarda 
sirpanish yuzalari ochiq va yopiq bo'lgan darzliklar tarzida kuzatiladi. Ularning 
shakllanishida tog' jinslaridagi kuchlanish asosiy sababchi bo'ladi. 
KJivajlaming bir qancha turiari mavjud bo'lib, ular qatlamlanish yuzasiga 
parallel, yelpig’ichsimon vo'nalgan. S-shaklida va oqish klivajlariga bo'linadi (66-
rasm). Qaltamlanish yuzasiga parallel bo'lgan klivajlar muayyan qatlamlar ichida 
rivojlanib, qo'shni qatlamlarga o'tmagan bo'ladi. Yelpig'ichsimon klivajlar 
antiklinal va sinklinal strukturalarning o'q tekisligiga nisbatan o'lkir burchak hosil 
qiluvchi hamda ularning ustida yoki ostida tutashuvchi radial darzliklar 
to‘plamidan iborat bo'ladi. 

---

38 
S-shakldagi klivajlar plastikligi yuqori bo'lgan qatlamlarda, ularning usti va 
ostidagi qattiq qatlamlarning qarama-qarshi yo'nalishda surilishi tufayli rivojlanadi. 
Ularning uchlari qattiq jins qatlamlarining surilish tomoniga egilgan va plastikligi 
yuqori bo'lgan qatlamni diagonal holda kesib o'tuvchi parallel darzliklar 
to'plamidan iborat bo‘ladi. Oqish klivajlari burmalangan qatlamlarning umumiy 
siqilishi natijasida rivojlanadi. Bunda 
5.2-rasm
.