3-ma’ruza Avtomatik boshqarish sistemalari (abs)ning umumiy xossalari va klassifikatsiyasi

1.2.3. Boshqarish printsipiga ko’ra ABS turlari
Boshqarish printsiplariga ko’ra sistemaaning IAni uning xaqiqiy ishlash jarayoni va 
berilgan yoki falayonlantiruvchi kattaliklar bilan qaytarzda muvoFiqlashtirishni (boflanishni) 
belgilab beradi. ABSlarida asosan 3 xil: ochiq, berk va falayonlanish bo’yicha boshqarish 
printsipilari asosida ishlaydi. 
1. Ochik zanjir bo’yicha boshqarish printsipi
shundan iboratki, bunda BA Faqat BO IA 
asosida BК ishini ta’minlovchi ma’lum bir qonuniyatlar tanlash yo’li bilan amalga oshiriladi va 
bunda boshqariladigan kattalikning ayni qiymati Hisobga olinmaydi, ya’ni BOning BКga 
teskari ta’siri ya’ni aloqasi yo’q. 
1.8-rasm. Ochiq zanjir bo’yicha boshqarish printsipida ishlaydigan ABSning blok sxemasi 

---

Ochiq boshqarish printsipida ishlaydigan sistemalarda IA aloxida qurilma IA topshirgichi 
tomonidan berilishi mumkin yoki BКning o’zida ko’zda tutilgan bo’lishi mumkin. 
Misollar: programmali boshqarish bo’yicha ishlaydigan sis-temalar ya’ni programmali 
soat relelari, IYoD GTM (GRM) va b. 
2.Falayonlanish bo’yicha boshqarish (kompensatsiyalash) printsipi
Frantsuz injeneri 
J.Ponsole 1830 yilda takliF qilgan bo’lib, unda boshqarish BOni falayonlantiruvchi ta’sirni 
kompensatsiyalash (o’rni to’ldirish, muvozanat xolatga qaytarish) asosida tashkil etiladi. 
Falayonlanish bo’yicha boshqarish sezilarli tengsizlik paydo bo’lishidan avvalroq falayon-
lanishning zararli ta’sirini yo’qotishga imkon beradi, buning uchun xar bir falayonlantiruvchi 
ta’sir uchun aloxida kompensatsiyalovchi qurilma (КQ)dan Foydalaniladi. 
ууу ыы
1.9-rasm. Falayonlanish bo’yicha boshqarish printsipida ishlaydigan ABSning blok sxemasi 
O’zgarmas tok generatorining kompaundlash xam shu printsip bilan ishlaydigan ABSga 
misol bo’ladi. Unda chiqish kuchlanishi yuklanish toki-falayonlantiruvchi ta’sir o’zgarishidan 
qat’iy nazar bir xilda ushlab turiladi. Shuningdek,1.10-rasmda keltirilgan issiqlik dvigateli(ID) 
valining aylanish tezligini falayonlanish bo’yicha ARS da xam ishchi mashinadagi qarshilik 
o’zgarishiga ko’ra IDga kelayotgan yonilfi mikdori 4-va 2-tishli fildiraklar tezliklarining Farqiga 
proportsional ravishda polzun va drosselning siljishi natijasida o’zgaradi. 
1.10-rasm.Issiqlik dvigateli vali aylanish tezligini falayonlanish bo’yicha boshqarish printsipida 
ishlaydigan ARSning sxemasi:1-dvigatel vali; 2,4,8-tishli fildiraklar; 3-elastik muFta; 5-ishchi 
mashina vali; 6-polzun; 7-vintli val; 9-drossel 
3. 
 
O’tish bo’yicha boshqarish printsipi(
(Polzunov-1765y.-Uatt- 1784y. printsipi) asosida 
ishlaydigan sistemalarda boshqaruv ta’siri ob’ektning chiqish kattaligini berilgan qiymatga 
nisbatan ogishiga ko’ra shakillantiriladi. Boshqarish algoritmi BКda boshqariluvchi kattaligining 

---

xaqiqiy xozirgi qiymatini topshirgich bergan qiymati bilan taqqoslash natijasida tashqil qilinadi 
(1.11-rasm). 
1.11-rasm. O’tish bo’yicha boshqarish printsipida ishlaydigan ABSning blok sxemasi 
Shu maqsadda sxemaga 
teskari bog’lanish 
degan qo’shimcha boflanish kiritiladi va berk 
ABS xosil qilinadi. 
Chiqish kattaligining belgilangan qiymatdan ogishiga qarab avtomatik boshqarish 
avtomatik rostlash 
deyiladi, bu printsip amalga oshirilgan sistemaga esa avtomatik rostlash 
sistemai (ARS)deb ataladi. Misollar: kuvurdagi gaz bosimini ARS(1.12-rasm), IYoD vali 
aylanish chastotasi ARS,idishdagi suyuqlik satxini ARS va x.k. Bu printsipda ishlaydigan 
ABSdagi teskari boflanishlar
 
musbat va manFiy bo’lishi mumkin. Agar teskari boflanish signali 
sistema chiqish kattaligi uchun berilgan qiymatni kamaytirsa 
manFiy teskari boflanish bo’ladi,
aks xolda, ya’ni uning qiymati berilgan qiymatga ko’shilsa 
musbat teskari boflanish
deyiladi. 
1.12-rasm. Quvurdagi gaz bosimi ARSning printsipial sxemasi: M- membrana, P- prujina, К- 
klapan