Microsoft Word O'quv qo'llanma

10.
 
Kuchli nochiziqli hodisalar. Solitonlar. Xaos. G‘aroyib 
attraktorlar. 
Bir qator nochiziqli hodisalarni kvazi chiziqli –bir o‘lchamli 
yaqinlashishda ifodalash mumkin emas. Shuning uchun, bu holda koordinata va 
impulsning ko‘p o‘lchamli fazali fazosidan foydalaniladi. Solitonlar – bu 
yakkalangan to‘lqin bo‘lib, nochiziqli muhitda dissipatsiyasiz lokallashgan 
g‘alayonlanishda paydo bo‘ladi. Dissipatsiyada zarba to‘lqini paydo bo‘ladi. 
Sistemaning fazali fazoda xarakatlanishi o‘ta xaotik traektoriya orqali 
tasvirlanadi. Sistema turg‘un bo‘lgan holida ular attraktorlar deb ataluvchi 
statsionar traektoriyalariga tortiladi. G‘aroyib attraktor – fazaviy fazoning 
shunday sohasiki, bunda traektoriya go‘yoki xaotik tarzda shakllanadi va 
boshlang‘ich shartlarning kichik o‘zgarishida ham sistema turg‘unligini 
yo‘qotadi. Bitta erkinlik darajasida fazali tekislikda g‘aroyib attraktor bo‘lishi 
mumkin emas, lekin uch o‘lchamli fazoda ular paydo bo‘lishi mumkin va bu 
hodisalarni juda keng sohada hisobga olish zarur. Ayniqsa, gidrodinamika va 
magnitogidrodinamikadagi turubulentlik mexanizmini tahlil qilishda juda 
muhimdir. Bu esa sinergetikaning paydo bo‘lishiga olib keldi.
 
11.
 
Transuran elementlarni olish va tadqiq qilish.
Bugungi kunga qadar 
Z=116 ga teng bo‘lgan elementlar sintez qilingan. Ulardan eng og‘iri sekundning 
ulushlari qadar yashaydi. Oddiy ekstropolyatsiya shuni ko‘rsatadiki, Z>108-110 
bo‘lgan elementlarni saqlab turish mumkin emas. Shunga qaramasdan, aniq 
hisoblar Z>105 bo‘lgan (masalan, Z=114 dan) izotoplar bo‘lishligi ehtimolini 
ko‘rsatmoqda. 
 
12.
 
 Kvarklar va glyuonlar. 
Hozirgi vaqtda kvarklar va antikvarklar soni 
36 taga etdi (uchta rang va oltita hidni hisobga olish bilan) . Shuningdek maydon 
kvantlari – glyuonlar mavjudligi isbotlandi. Kvarklar ham, glyuonlar ham erkin 
holatda kuzatilmaydi. Hozirda, navbatdagi tuzilish darajasiga ega bo‘lgan 
protokvarklar haqida gipotezalar ilgari surilgan. Biroq eng chuqur tasavvur 
moddaning bo‘linishi qaysidir bosqichda to‘xtaydi degan fikrga oiddir. Bu hodisa 
notrivial tarzda kechadi: adronlarning tarkibiy qismi erkin holda mavjudlik 

---

81
imkoniyatini yo‘qotadi. Ehtimol moddaning bo‘laklanish jarayoni aynan 
kvarklarga kelib to‘xtaydi. Bu ham XXI asr muammosidir.