Microsoft Word O'quv qo'llanma

34 – rasm. Ekologiyaga oid bilimlarni berish metodlari. 
Pedagogik va psixologik olimlarning ta’kidlashlaricha 12-13 yoshli bolalaming 
ko‘pchiligida tabiatni o‘rganishga qiziqish ancha kuchli. Maktab fizika kursida 
o‘quvchilardagi bu qiziqishini hisobga olgan holda, ularning ekologik 
dunyoqarashini tarkib toptirish imkoniyatlari mavjud. Ayniqsa, sinergetika 
tamoyillari asosida bu muhim vazifani amalga oshirish, o‘zining ijobiy natijalarini 
beradi. Quyida sinergetika tamoyillari asosida ekologik bilimlarni fizika darslarida 
o‘rganishning mavzular bo‘yicha taqsimotini keltirib o‘tamiz (2-jadval) . 
2 – jadval
№
 
Fizika fan 
dasturiga oid 
materiallar 
Ekologiyaga oid bilimlar mazmuni 
1 Jismlarning Jismlar harakatlanayotganda sodir bo‘ladigan turli xil 

---

65
mexanik hara-
kati. Tekis va 
notekis hara-
kat. Tezlik 
ekologik muammolar, tabiatdagi tekis va notekis mexanik 
harakatlarning chiziqli hamda nochiziqlilik qonuniyatlari, 
avtomobillar va boshqa transport vositalarining tezligi oshishi 
natijasida avtohalokatlarning sodir bo‘lishi, biosferaga turli xil 
chiqindilar va gazlarning chiqishi. 
2 Jismlarning 
o‘zaro ta’siri. 
Kuch. Og‘irlik 
kuchi 
Qattiq jismlarning o‘zaro ta’siri natijasida atrof-muhitga 
ko‘rsatadigan salbiy ta’sirlari, havodagi zararli gaz va chang 
zarralarining o‘g‘irlik kuchi ta’sirida yerga tushishi natijasida 
insonlar so‘g‘ligining yomonlashuvi. 
3 
Paskal qonuni. 
Suyuqlik va 
gaz bosimi. 
Daryo va dengiz suvlarini ifloslantirmaslik, ulardan suv olish 
va qo‘riqlash, gidrostatik bosimdan amalda foydalanishning 
suv osti fauna va florasiga ko‘rsatadigan salbiy ta’siri, uni 
kamaytirish yo‘llari, dengiz boyliklaridan foydalanishning 
ekologik - iqtisodiy oqibatlari 
4 
Atmosfera bo-
simi. Tore-
chelli tajribasi 
Atmosfera haqida tushuncha. Atmosfera bosimi va tarkibi 
o‘zgarishining jonli organizmlarga ta’siri, atmosferaning 
ifloslanishi, ifloslanish manballari (atraktor) , yer suvlarini 
chiqarish va uning foydali hamda zararli tomonlari, yer zaxini 
qochirish 
5 
Arximed qonuni va uning 
qo‘llanilishi. Harakatlanuv-
chi suyuqlik va gazlarning 
jismga ta’siri 
Daryo va dengizlardan arzon transport yo‘li 
sifatida foydalanishning ekologik oqibatlari. 
Suvning neft bilan ifloslanishi va uning oldini 
olish. Havo qulay transport yo‘li. Havoning 
ifloslanishi va uni kamaytirish yo‘llari 
6 Issiqlikni hosil 
qiluvchi manbalari. 
Jismlarning 
issiqlikdan 
kengayishi 
Issiqlik hosil qiluvchi manbalar o‘tin, ko‘mir, gaz, neft 
mahsulotlari yonishining atrof-muhitga salbiy ta’siri, 
energiya muammolari. Jismlarning issiqlikdan 
kengayishi hodisasining jonli organizmlarga ta’siri. Suv 
hayot manbai. 

---

66
7 Ish. 
Energiya. 
Quvvat 
Energiya turlaridan amaliy maqsadlarda foydalanishning 
ekologik, iqtisodiy, ijtimoiy oqibatlari 
8 
Kuch momenti. Oddiy 
mexanizmlar. 
Mexanikaning oltin 
qoidasi. Mexanizmning 
foydali ish koeffetsiyenti 
Oddiy mexanizmlardan qurilish ishlarida 
foydalanishning ekologik oqibatlari, texnika va 
ishlab chiqarishda statika qonunlarining ahamiyati 
va ularning atrof-muhitga ko‘rsatadigan salbiy 
ta’siri. Mexanizmlar FIK oshirishning ijobiy 
jihatlari. 
9 
Fizik 
hodisalar 
Tabiatda bo‘ladigan xavli hodisalarning jonli sistemalarga 
ta’siri va undan himoyalanish yo‘llari, tabiat hodisalarning 
ko‘p variantlilik asosida o‘rganishning fizikaviy manzarasi 
10 
Broun harakati. 
Turli muhitlarda 
diffuziya hodisasi. 
Moddaning turli 
agregat holatlari 
Atmosferada brouncha harakat qiladigan zarralar 
miqdori ko‘payishining inson sog‘ligiga ta’siri hamda 
uning tasodifiylik, nochiziqlilik qonuniyati, diffuziya 
orqali zaharli moddalarning atmosferada va suvda 
tarqalishi hamda uning oldini olish yo‘llari. Suvning 
agregat holat o‘zgarishining biosfera muvozanatini 
saqlashdagi ahamiyati 
11 
Jismlarning 
elektrlanishi. Kulon 
qonuni. Elekt 
maydon 
kuchlanganligi. 
Ifloslangan sharoitda ikki xil zaryadni hosil bo‘lishi, 
jismlar zaryadlanishining foydali va zararli tamolari 
bulutlarning turli xil zaryadlanishi. Yer elektr maydon 
kuchlanganligining jonli tabiat hayotidagi ahamiyati. 
12 
Potensiallar 
ayirmasi. 
Kondensatorla
r 
Atmosfera qatlamlarining potensiali. Yer va atmosfera 
qatlamalarining potensiallarini o‘lchash hamda undan 
energiya olish. Kondensatorlardan texnikada foydalanishning 
ekologik, iqtisodiy oqibatlari. 
13 
O‘tkazgichlarda elektr 
zaryadlarining 
Zarralarning elektr maydon ta’siridagi harakati. 
Elektr maydonning inson organizmiga ta’siri 

---

67
taqsimlanishi 
14 
O‘zgarmas tok qonunlari. 
O‘tkazgichlarni ketma-ket va parallel 
ulash. Kuchlanish va EYuK 
Iste’molchilarni ketma-ket va parallel 
ulashning foydali hamda zararli 
tomonlari. Elektr tokini hosil qilish. 
15 
Joul-Lens 
qonuni. 
Elektr 
tokining ishi 
va quvvati 
O‘tkazgichlardan tok o‘tkanda tokning isrof bo‘lishi, Tok 
kuchining o‘tkazgich qarshiligiga bo‘g‘liq bo‘lishi. Qarshilikni 
kamaytirish usullari. Elektr tokining ishi va quvvatini oshirish 
usullari. Elektr energiyasini tejashning ekologik, iqtisodiy 
oqibatlari 
16 
Elektr isitkich asboblari. 
Qisqa tutaShuv. Elektr 
xavfsizlik choralari 
Elektr isitkich asboblaridan foydalanish 
madaniyati, qisqa tutaShuvning iqtisodiy, ekologik 
oqibatlari. Insonni tok urganda ko‘rsatiladigan 
yordam. 
17 
Suyuqlikla
rda elektr 
toki. 
Elektroliz 
qonunlari 
Elektr toki yordamida suvni tozalash. Elektrolitlarda moddalarni 
ajratib olish hamda uning atrof-muhitga ko‘rsatadigan salbiy 
ta’siri, elektr toki ta’sirida yerning sho‘rini yo‘qotish, 
elektrofiltrlar yordamida zavodlardan atmosferaga chiqariladigan 
zaharli moddalarni ushlab qolish, havoni tozalash. 
18 
Gazla
rda 
elektr 
toki 
Atmosfera energiyasidan foydalanish. Ifloslanish natijasida atmosfera 
havosining o‘tkazuvchan bo‘lib qolishi, atmosfera havosi elektr 
o‘tkazuvchanligining radioaktiv nurlanishlar ta’sirida ortishi. 
Atmosferada ionlar hosil bo‘lishining haroratga bog‘liqligi, yashin 
bulutlarning hosil bo‘lishi, yashin urushi natijasida yong‘in chiqishi va 
undan himoyalanish. Uchqun, toj, shar yashin energiyasidan 
foydalanish. Quyosh va unda kechadigan reaksiyalar. Yerning 
ionosfera qobig‘i 
19 
Magnit 
va 
elektro
Magnit maydon yordamida ifloslangan moddalarni tozalash, Yer 
magnit maydonining jonli organizmlarga ta’siri. Elektromagnit 
maydonning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. Elektromagnit 

---

68
magnit 
maydon
. 
maydonning bilogik ta’siri va undan kassaliklarni davolashda 
foydalanish hamda undan himoyalanish 
20 
Induksion 
tokni hosil 
qilish. 
O‘zgaruvchan 
tok. Mikrofon. 
Karnay. 
Iduksion tokni hosil qilish hamda undan foydalanishning 
ekologik oqibatlari. O‘zgaruvchan tokni hosil qilishda 
foydalaniladigan generatorlarning atrof-muhitga ta’siri, 
ularning iqtisodiy samardorligi. Mikrofondan foydalanishning 
ekologik xususiyatlari. Karnaydan foydalanishning inson 
salomatligiga ta’siri 
21 
Elektrostansiy
alar va 
ularning 
turlari.Energet
ika 
tarmoqlaridagi 
avariyalar 
Elektrostansiyalarning ekomuhitga ko‘rsatadigan salbiy 
ta’siri. No‘ananaviy energiya manbalari(Quyosh, shamol, 
vulqon, biogaz) dan foydalanishning ekologik ahvolni 
yaxshilashdagi ahamiyati. Energetika tarmoqlarida yuzaga 
keladigan avariyalarni atrof-muhitning ekologik holatiga 
ta’siri 
22 
Transformator
lar. Elektr 
energiyasini 
uzatish 
O‘zgaruvchna elektr tokini olish. Transformatorlarning FIK 
oshirishning ekologik xususiyatlari. Elektr energiysini 
uzatishda isroflarni kamaytirish chora tadbirlari. Tokdan tejab 
foydalanish madaniyati. Mamlakatni elektrlashtirishning 
ekologik xususiyatlari. 
23 Modda 
tuzilishining 
molekulyar - 
kinetik 
nazariyasi 
asoslari
 
Atmosfera havosining tarkibi. Atmosferada diffuziya, 
turbulent harakati natijasida har xil iflos gazlarning tarqalishi 
va unga qarshi kurash. Zaharli moddalarning koinot fazosida 
tarqalishi va undan himoyalanish
 
24 Issiqlik 
hodisalari. 
Yer atsomosferasining harorati o‘zgarishi sabablari, 
atmosferani tashkil etgan gazlar aralashmasining holatini 

---

69
Temperatura. xarakterlovchi holat parametrlari, sovuq tushishni oldindan 
aytish va ekinlarni sovuq urishdan saqlash, Konveksiya 
tufayli suv va havoning ifloslanishi. Yer atmosferasida 
issiqlik balansi va uni tabiiy holda saqlash tadbirlari, insoniyat 
faoliyati tufayli global isish muammolarining kelib chiqish 
sabablari, uni hal etsish yo‘llari 
25
 
Termodinamika 
elementlari. Ichki 
energiya va ish. Issiqlik 
miqdori. Solishtirma 
issiqlik sig‘imi. 
Yonilg‘ining solishtirma 
yonish issiqligi. 
Biosferadagi termodinamik jarayonlarning borishi, 
moddalarning ichki energiyasi va uni ishga 
ayalantirishning ekologik-iqtisodiy oqibatlari, 
Tabiiy yoqilg‘ilar, ularning zahirasi, yoqilg‘ilardan 
ratsioanal foydalanish. Yoqilg‘ilar chala yonganda 
undan ajralib chiqadigan mahsulotlarning 
ekomuhitga ta’siri va uning oldini olish. Chiqindisiz 
yoqilg‘ilarga o‘tish. 
26
 
Izojarayonlar. 
Termodinami
kaning 
birinchi 
qonuni 
Biosferada temperatura va bosim o‘zgarishlarining jonli 
tabiatga ko‘rsatadigan salbiy ta’siri. Yopiq sistema uchun 
termodinamikaning birinchi
 
qonuni va uning ochiq 
sistema(biosferaga) tadbiqi. Izojarayonlar va termodinamika 
qonunlarining issiqlik dvigatellarini yaratishdagi ahamiyati va 
uning ekologik oqbiatlari 
27
 
Suyuqlik va 
uning 
xossalari. Sirt 
taranglik. 
Suvning anomal fizik xossalari va uning tabiatdagi roli. 
Turmushda va sanoatda suvdan foydalanish. Toza ichimlik 
suvi muammolari. Suv sirt energiyasining biologik va 
texnologik jarayonlardagi ahamiyati. Suv va nanotexnologiya. 
Suv energiyasidan foydalanish. 
28
 
Ho‘llash. 
Kapillyar 
hodisalar. 
Ho‘llanishning jarayonining biologik ahamiyati. Tuproqda 
kampilyarlik hodisasi va uning qishloq xo‘jalik mahsulotlarini 
yetishtirishdagi ahamiyati. Kapilyarlik hodisasining foydali va 
zararli tamonlari 

---

70
29