Microsoft Word O'quv qo'llanma

Sinergetik va pedagogik tushinchalarni taqqoslash 
Sinergetika 
tushinchalari 
Pedagogika
 
tushinchalari
O‘zini–o‘zi tashkil 
etish 
Sistemada ro‘y beruvchi jarayon yoki jarayonlar majmuasi 
bo‘lib, u berilgan sistemaning optimal amal qilishini saqlab 
turish uchun unga o‘zini–o‘zi oxirigacha tuzib bitirishiga, o‘zini–
o‘zi tiklashiga va o‘zini–o‘zi o‘zgartirishiga ko‘maklashuvi. 
Nochiziqli 
muhitning 
beqaror holati 
Tirikchilik va yashashning kritik vaziyatlarida, anomal 
sharoitlarida bo‘lgan insonning hayotiy muhim sifatlari deb 
hisoblash kerak bo‘lgan noaniqlik va tanlash imkoniyatlariga 
bo‘lgan qobiliyati.
Xaos 
Tartibsiz vaziyatlarning yuzaga kelishi, umumiy qaror va 
yondashuvga kela olmaslik. Muammoli vaziyatlar. 
O‘quvchilardagi tashkil etilmagan va o‘z holicha intilishlar. 
Tasodiflik 
Qat’iy amal etish majbur bo‘lgan o‘quv dasturlaridan chekinish, 
improvizatsiya, intuitsiyalarning mashg‘ulot rejasini o‘zgartirib 
yuborishga qodirligi.
Bifurkatsiya 
sistemaning kelgusi rivojlanish noaniqligining kritik momenti
Attraktor 
CHiqishi mumkin bo‘lgan holatlarning nisbatan barqarorligi. 
Ochiq nochiziqli muhitlardagi evolyutsiya jarayonlari. Sistema 
kelajagining oldindan belgilanganligi tug‘risida fikr mulohaza 
etish mumkin. Ya’ni: sistemaning kelajakdagi hola-ti uning 
hozirgi holatini xuddi “o‘ziga tortadi, tashkillashtiradi, 
shakllantiradi, o‘zgartiradi”
Fluktuatsiya 
Sistemadagi doimiy o‘zgarishlar, tebranishlar, va chetlanishlar. 
Nostabil, bir tekis bo‘lmagan holatlarini yuzaga keltiradi. 
 
 

---

280
§ 3.13 Fizikani o‘qitishda fanning eng keyingi yutuqlaridan foydalanish. 
Jismlar (narsalar) o‘zlariga tushayotgan nurning bir qismini yutib, qolgan 
qismini qaytargani uchun ko‘rinish hususiyatiga ega: shisha, havo kabi shaffof 
jismlar nurni to‘lig‘icha o‘tkazib yuborgani uchun, ba’zan ko‘zimiz ularni 
ilg‘amaydi. Qiziq, tabiatdagi jonli jismlarni ham ko‘rinmas holga keltirish 
mumkinmi? Misol uchun odam, nazariy jihatdan, albatta mumkin. Buning uchun, 
tushayotgan nur yutilmasdan, burib yuborilishi kerak, xolos. Qarabsizki, 
qarshingizdagi inson ko‘zdan g‘oyib bo‘lib qoladi. 
Fanda bunday hodisani yaqin paytgacha amaliyotga joriy qilish imkonsiz deb 
hisoblab kelingan. Biroq oxirgi tadqiqotlar amalda ham jismni ko‘rinmas qilish 
mumkinligi, to‘g‘rirog‘i, ko‘rinmas materiallar yasash imkoniyati borligini 
ko‘rsatmoqda. SHunday material bilan istalgan narsani o‘rab qo‘ysangiz, u ko‘zdan 
yo‘qoladi, o‘rniga shaffof bo‘shliq hosil bo‘ladi. Ko‘rinmaslik sirini kashf etish 
borasidagi izlanishlarga qiziqish kun sayin ortib bormoqda. 
Xo‘sh metamaterial nima? Uning tuzilishi qanday? Metamaterial sirti ko‘plab 
mitti panjara, xalqa, tayoqcha shaklidagi mikroelementchalardan, yanada aniqroq 
qilib aytadigan bo‘lsak, mikroskopik solenoidchalardan va mikroskopik 
kondensatorlardan yasalgan jismdir. Ularning elektr, magnit va optik xususiyatlarini 
xuddi oddiy jismlarni molekula va atomlar belgilangani kabi, ana shu 
mikroelementlar belgilaydi.
Mikroelementlarning strukturasini turlicha shaklda yasash mumkin. Shuning 
uchun ham metamaterilda an’anaviy optik qonuniyatlardan farqli hodisalar kuzatiladi. 
Shaffof bo‘lmagan metamaterialga tushgan nur qaytmasdan, uni aylanib, “silab” 
o‘tadi. Nur - tarqaluvi elektr va magnit maydon tebranishlaridan tashkil topgan 
to‘lqinlardan iborat. Bunday to‘lqin jismdan o‘tganda, elektr va magnit maydon 
tebranishlari materialga ta’sir qiladi. Shuning natijasida, nur yo‘nalishining 
o‘zgarishini materialning dielektrik ( ) va magnit singdiruvchanligiga ( ) deb 
ataluvchi kattaliklar bilan belgilanadi. Bu ikki xossa materialga tushayotgan nurning 
qancha qismini qaytarilishi va necha daraja burchakka og‘ishi, ya’ni, sindirish 

---

281
ko‘rsatgichini ( ) beradi. Bular o‘zaro quyidagicha bog‘langan: 
. 
Ko‘rinmas material yasash uchun mana shu xossani boshqarila olish zarur.
Tabiiy yoki kimyoviy usul bilan sintez qilingan materiallarining magnit va 
dielektrik singdiruvchanligi musbat bo‘lgani uchun, ularning sindirish ko‘rsatgichi 
ham musbat qiymatga ega. Ma’lumki, suvning nur sindirish ko‘rsatkichi havonikidan 
1.3 marta katta. Shuning uchun biz suvga yarim botirilgan qalamni biroz 
qiyshaygandek ko‘ramiz. Sababi nur havo bilan suv chegarasida sinadi, ya’ni ma’lum 
darajaga og‘adi. Metamaterialga tushayotgant nur esa chegaraga perpendikulyar 
bo‘lgan chiziqning chap tomoniga og‘adi. Negaki, uning sindirish ko‘rsatkichi 
manfiy qiymatga ega. Metamaterialga suqilgan qalamni tashqariga qayrilganday 
ko‘ramiz. Demak, metamaterialning magnit va dielektrik sindiruvchanligi ham 
manfiy qiymatga ega bo‘lar ekan.
a) b)