213
2-§. Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi
O’zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan bank - bu tijorat muassasasi
bo’lib, jismoniy va huquqiy shaxslarning bo’sh turgan pul mablag’larini jalb qilish va
ularni o’z nomidan, to’lovlilik, muddatlilik, qaytib berish sharti asosida joylashtirish
operatsiyalarini va boshqa bank operatsiyalarini bajaradi.
Ba’zi adabiyotlarda bank - bu korxona deb ham izoh beriladi. Ma’lumki, bank
yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat
banklarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu jihatdan o’xshatish mumkinki,
tijorat
banklari ham korxonalar singari o’z faoliyatini o’z daromadini ko’paytirishga va shu
asosda birinchidan o’z asoschilari - aktsionerlarining manfaatlarini, ikkinchidan, o’z
mijozlarning manfaatlarini himoya qilishni ta’minlashdan iborat.
Tijorat banklarini, bizning fikrimizcha shunchaki korxona emas, maxsus
korxona deb qarash zarur. Chunki tijorat banklari ssuda
kapitali harakatini amalga
oshiradi va shu asosda bank o’z aktsionerlariga, paychilariga foyda olishni
ta’minlaydi.
Tijorat banklari bank tiziminining muhim bug’ini bo’lib, kredit resurslarning
asosiy qismi shu banklarda yig’iladi va bu banklar huquqiy, jismoniy shaxslarga
xizmatlarini ko’rsatadi.
O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari bank tizimining Markaziy bankdan
keyingi ikkinchi pog’onasi hisoblanadi.
1987 yildan boshlab tashkil qilingan bank tizimi bozor
iqtisodi tamoyillariga
mos keluvchi bank tizimining boshlang’ich pilapoyasi hisoblanadi. Oxirgi yillarda
tijorat banklarining soni, ular bajaradigan operatsiyalar, ularning ustav fondi va va
qo’yilmalar salmog’i oshib bormoqda. hozirgi kunda O’zbekistonda 30 dan ortiq
tijorat banklari faoliyat ko’rsatmoqda. Salmoqli ustav fondi,
kredit resurslar va
mijozlarga ega bo’lgan - katta banklar O’zbekiston sanoat qurilish banki, Tashqi
iqtisodiy faoliyatlar milliy banki, Paxta bank, Asakabank va boshqalar keng faoliyat
olib bormoqda. Tijorat banklarni tashkil qilishdagi ustav kapitali miqdori 2000 yil 1
214
yanvar Toshkent shahrida faoliyat ko’rsatuvchi banklar uchun 20 mln ekyu
ekvivalenti miqdoridagi mablag’ga ega bo’lishi kerak Tijorat
banklarni belgilariga
qarab quyidagi turlarga bo’lish mumkin. Mulkchilik shakliga qarab banklar: davlat
bankiga, aktsioner banklarga, kooperativ, xususiy, mintaqaviy, aralash mulkchilikka
asoslangan bankka bo’linadi. Yuksak rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklarning
aksariyat qismi mulk shakli bo’yicha aktsioner bank hisoblanadi.
Aktsioner banklar aktsioner jamiyat kabi ochiq
tipdagi yoki yopiq tipdagi
aktsioner banklar bo’lishi mumkin. Aktsionerlar safiga kirish aktsiyalarni sotib olish
yo’li bilan amalga oshiriladi. huquqiy va jismoniy shaxslar banklarning aktsiyalarini
sotib olish va aktsionerlar bo’lishi mumkin.
Ba’zi tijorat banklari paylar (badallar) hisobidan tashkil qilinishi mumkin. Bu
turdagi banklarning qatnashchilari ham huquqiy va jismoniy shaxslar bo’lishi
mumkin.
Xususiy banklar - jismoniy shaxsning pul mablag’lari hisobidan tashkil
qilingan banklar hisoblanadi.
Bajaradigan operatsiyalariga qarab tijorat banklar - universal va maxsus
banklarga bo’linadi.
Universal banklar xilma -xil operatsiyalar bajarish, har xil xizmatlarni amalga
oshirish xususiyatiga ega bo’ladi. Maxsus banklar ma’lum yo’nalishlarga
xizmat
ko’rsatib, o’z faoliyatini shu yo’nalishlarda yutuqlarga, samaradorlikka erishishga
bag’ishlaydi. Bunday banklarga tarmoqlarga xizmat ko’rsatuvchi banklar, eksport-
import operatsiyalarini olib boruvchi banklar, investitsiya banklari, zamin banklar
kirishi mumkin.
Joylashish belgisiga qarab tijorat banklar: xalqaro,
respublika, mintaqaviy,
viloyat banklariga bo’linishi mumkin.
Tarmoqlarga xizmat ko’rsatishga qarab: sanoat, qurilish, qishloq xo’jalik,
savdo va boshqa banklarga bo’linishi mumkin.
Bozor iqtisodi sharoitida banklarining roli, ularning iqtisodga ta’siri o’sib
bormoqda.
215
Kredit muassasalari aholi, korxona, tashkilotlar, kompaniyalarning bo’sh pul
mablag’larini yig’ish va joylantirishdan tashqari, kapital jamg’armalashni,
harakatlanuvchi
kapital yordamida, korxonalarning xo’jalik faoliyatini
takomillashtirishga yordam beradi va korxonalar faoliyati ustidan nazorat olib boradi.
Banklar va uning krediti yordamida mavjud kapital tarmoqlar o’rtasida, ishlab
chiqarish va muomala sohasida taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi.
Sanoat, transport, qishloq xo’jaligi sohasida qo’shimcha investitsiyaga bo’lgan
talablarni moliyalashtirib, banklar xalq xo’jaligida progressiv yutuqlarga erishishni
ta’minlashi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
