Amaliy audit

10.8 Jadval
Valyuta schyoti bo’yicha muomalalar nazorati
Sana 
Bank ko’chirmasi bo’yicha 
Buxgalteriya hisobi bo’yicha 
O’zgarish 
s-do 
oborot 
S-do 
s-do 
oborot 
s-do 
s-do 
oborot 
s-do 
d-t 
k-t 
d-t 
k-t 
d-t 
k-t 
 
01.01.01 1000 
200 
300 
900 
1000 
200 
300 
900 
- 
- 
- 
- 
03.01.01 900 
- 
500 
400 
900 
- 
500 
400 
- 
- 
- 
- 
05.01.01 400 
700 
100 
1000 
400 
700 
100 
1000 - 
- 
- 
- 
va 
hokazo 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
Valyuta mablag’larining harakati bo’yicha audit dasturi ishlab chiqilishi zarur bo’ladi. Taxminiy 
dasturni 6.1.33 jadvalda ko’rsatishni ma’qul topdik.
 
10.9 Jadval
Valyuta schyotlari bo’yicha auditorlik nazorati dasturi
№ Dastur savollari 
Ma’lumot manbai 
Izoh (qo’llanila 
digan usullar) 
1 
Bankdan olib kelingan va kirim qilingan 
valyuta nazorati 
Bank ko’chirmasi, kassir hisoboti 
j/o №2-1 
Ko’rib chiqish, 
taqqoslash 
2 
Bank ko’chirmalari va ularga ilova qilingan 
hujjatlarni tekshirish 
Bank ko’chirmasi, ilova qilingan 
hujjatlar 
Tasdiqlash, ko’rib 
chiqish 
3 
Import tovarlarining to’la kirim qilinishi va haq 
to’lanishi o’rtasidagi mutanosiblik 
Bank ko’chirmalari, tovarlarni 
kirim qilishga asos hujjatlar 
Tanlov, ko’rib chiqish 
4 
QQS o’z vaqtida o’tkazib berilishi 
Bank ko’chirmasi, to’lov 
talabnomasi 
Ko’rib chiqish, 
taqqoslash 
5 
Valyuta xarid qilishning maqsadga muvofiqligi 
va hisobda aks ettirilishi 
Bank ko’chirmasi, xarid qilish 
uchun arizalar 
Tasdiqlash, ko’rib 
chiqish 

---

398 
6 
Valyutani saqlagani uchun bank foizlarining o’z 
vaqtida hisoblanishi va to’lanishi 
Bank xizmatini ko’rsatish bo’yicha 
shartnoma, bank ko’chirmasi 
Ko’rib chiqish, 
taqqoslash 
7 
Kurslar bo’yicha farqni aniqlashning nazorati Bank ko’chirmalari 
Hisob-kitob 
8 
Hisoblangan qoldiqlarning milliy valyutada aks 
ettirilishi 
Bank ko’chirmalari 
Hisob-kitob 
9 
Korxona va tashkilotlarga o’tkazilayotgan 
summalarning maqsadga muvofiqligi va 
haqiqiyligi 
Schyot-faktura, shartnoma, to’lov 
talabnomalari, kirim hujjatlari, 
boshqa tashkilotlarning bajargan 
xizmatlari 
Ko’rib chiqish, 
taqqoslash 
10 Akkreditivlarning maqsadga muvofiqligi, 
ularning kontraktda ko’zda tutilishi. Turli hisob 
kitob usullarini qo’llashning maqsadga 
muvofiqligi 
Kontraktlar, akkreditiv uchun 
arizalar 
Tasdiqlash, tahlil 
usullari 
Alohida shuni qayd etib o’tish kerakki, tovarlar eksporti jarayonida ustama xarajatlar vujudga 
keladi. Bu xarajatlar tranzit valyuta schyotidan korxonaning joriy valyuta schyotiga majburiy 
valyuta sotish amalga oshirgunga qadar o’tkazilishi kerak. Bularni inobatga olgan holda auditor 
tranzit valyuta schyotidan sotiladigan valyutaning to’laligi va haqqoniyligini aniqlashi kerak. 
Ikki xo’jalik yurituvchi tashkilot o’rtasidagi vositachi firmalar tranzit valyuta schyotiga kelib 
tushayotgan valyuta tushumini eksport qilayotgan tashkilotning tranzit valyuta schyotiga komission 
rag’batlantirish summalarini ushlab qolib o’tkazib beradi. Vositachi firmalar uchun komission 
rag’batlantirish summalari valyuta tushumi hisoblanadi va bir qismi majburiy sotilishi kerak. 
Eksport operatsiyalarida hisob-kitoblarning eng foydali va ishonchli shakli hujjatli 
akkreditivdir. U eksporterga eksport tushumini o’z vaqtida olishni kafolatlaydi. Hujjatli akkreditivni 
qo’llash shartlari (akkreditiv turi, hisob-kitoblarda ishtirok etayotgan banklar, eksporter tomonidan 
akkreditiv talabnomasini olish uchun bankka taqdim qilinadigan hujjatlar ro’yxati) eksport va 
import orasida tuziladigan kontraktda maxsus ko’rsatib o’tiladi. 
Hisob-kitoblarning bunday shaklda hujjatlar aylanishi bankda eksporter foydasiga akkreditiv 
ochilishidan boshlanadi. Akkreditiv importerning (buyruq beruvchining) arizasiga ko’ra ochiladi. 
Importer bunday arizani bankka eksporterdan tovarning jo’natish uchun tayyorligi haqida ma’lumot 
olgandan keyin taqdim qiladi. 
Importerning akkreditiv ochish haqidagi arizasida akkreditivning barcha shartlari ko’rsatib 
o’tiladi. Importerning banki - emitent akkreditivni ochadi va bu haqida eksporterning bankiga xabar 
beradi. Bu xabar bevosita importerning bankidan eksporterning bankiga va shuningdek boshqa 
(avizo beruvchi) bankka jo’natilishi mumkin. Avizo beruvchi bankka akkreditiv bo’yicha hujjatlarni 
qabul qilish va importerning bankiga jo’natish vakolati beriladi. Akkreditivda uning amal qilish 
muddati, summasi, akkreditiv bo’yicha pulni olish va ekporterning hisobiga o’tkazish uchun lozim 
bo’lgan hujjatlar ro’yxati ko’rsatiladi. Eksporterga hujjatni akkreditiv haqida uning banki xabar 
beradi. 
Agar eksporter akkreditiv shartlariga rozilik bildirsa, u akkreditivda ko’rsatilgan muddatda 
tovarni jo’natishi shart. 
Tovarlar jo’natilgani, ishlar bajarilgani, xizmatlar ko’rsatilganidan keyin eksporter o’z 
bankiga transport va akkreditivda ko’rsatilgan boshqa hujjatlarni taqdim etadi. 
Hujjatli akkreditivda hujjatlar bankka akkreditivning muddati doirasida va tovar 
jo’natilgandan keyin 21 kundan kechikmasdan taqdim qilinadi. Eksporterning banki taqdim qilgan 
hujjatlarning akkreditiv shartlariga mosligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshiradi. Hujjatli 
akkreditiv bo’yicha eksport tushumini o’z vaqtida olish akkreditiv shartlarga to’liq rioya qilish bilan 
uzviy bog’liqdir. 
Akkreditivlar bilan hisob-kitoblar tekshirilganda ular ochilishining zarurligi aniqlanadi. 
Akkreditivlarning ishlatilmagan summalari xaridorga qaytariladi. Ishlatilmagan valyuta mablag’lari 
qaytarilishining to’laligi va qaytarish muddati qanday akkreditiv turi ochilganligiga bog’liq. 

---

399 
Auditorning vazifasi ochilayotgan akkreditivlarni kontrakt shartlari bilan solishtirishdan 
iborat bo’lib, korxonada akkreditivlarni ishlatish muddatlari bo’yicha hisobni tashkil qilinishi ham 
aniqlanadi. 
Ayrim hollarda akkreditivlardan to’lash bitta summa emas, balki bir nechta summa bilan 
amalga oshiriladi va buxgalterlarning e’tiborsizligi yoki atayin harakatlari tufayli ayrim summalar 
hisobdan chiqarilmay qoladi. Buning natijasida «Akkreditivlar» schyotida noreal saldo vujudga 
keladi. Bunday hollarda auditor akkreditiv ochilgan joyga, ya’ni mol etkazib beruvchiga xizmat 
ko’rsatuvchi bankka so’rovnoma jo’natishi kerak bo’ladi. 
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi valyuta munosabatlarini tartibga solishda auditorlik 
nazoratining o’rni muhimligidan kelib chiqib, yuqoridagi takliflar o’rinli bo’lishi aniqdir. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, valyuta operatsiyalari bu nafaqat xorijiy valyuta bilan 
oldi-sotdi qilish jarayoni, balki o’ziga xos faqat o’z qonunlariga bo’ysunuvchi kichik dunyodir. Bu 
jarayonning aniq ifoda qilinishi ustidan o’tkaziladigan tekshirish valyuta konvertatsiyasining 
erkinlashuvi, joriy operatsiyalar bo’yicha erkin konvertatsiyaning cheklovlari, kapitallar harakati 
bo’yicha cheklovlar kabi muammolarni echishda zarurdir. 
O’zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandan so’ng chet davlatlar bilan iqtisodiy 
munosabatlar o’rnatish tashqi savdo aloqalarini rivojlantirish, respublikaga chet el investitsiyalarini 
jalb qilish, tashqi savdo oborotida markazlashgan eksport va import ulushini kamaytirish, 
mijozlarga valyuta xizmatini ko’rsatadigan tijorat banklari sonini kengaytirish, xalqaro hisob 
standartlarini to’la joriy qilib, auditning progressiv usullarini qo’llash eng dolzarb vazifalardan 
bo’lib qolmoqda. Bu masalalarning muqobil hal etilishidan ko’zlangan asosiy maqsad 
O’zbekistonning eksport potentsialini oshirish, xom ashyo eksportini tayyor mahsulot va xizmatlar 
eksporti bilan almashtirish, so’mning erkin konvertirlanishiga erishish, pirovard natijada esa 
O’zbekiston aholisining turmush darajasini oshirishdir.
Valyuta muomalalarini o’tkazish davomida valyuta qonunchiligiga rioya qilinishi valyuta 
nazoratining organlari va agentlari tomonidan nazorat qilinadi. Valyuta nazoratining asosiy 
yo’nalishlari quyidagilardir: 
-
o’tkazilayotgan valyuta muomalalarining amaldagi qonunchilikka muvofiqligi va ularni 
o’tkazish uchun barcha zarur litsenziya va ruxsatnomalarning mavjudligini aniqlash; 
-
rezidentlar tomonidan valyutani ichki bozorda sotish bo’yicha va davlat oldidagi 
majburiyatlarining bajarilishini tekshirish; 
-
chet el valyutasidagi to’lovlarning asosli ekanligini tekshirish; 
-
valyuta muomalalari va norezidentlarning so’mdagi muomalalari bo’yicha hisob va 
hisobotning to’liqligi hamda haqqoniyligini tekshirish. 
Valyuta nazoratining organlari bo’lib, O’zbekiston Markaziy banki va O’zbekiston 
Respublikasi hukumati hisoblanadi. 
Valyuta nazorati vazifasini valyuta nazoratining agentlari bajaradilar, masalan: Markaziy 
bankka hisobot beruvchi vakolatli banklar, Davlat Bojxona qo’mitasi va uning tarkibiy tuzilmalari 
valyuta qimmatliklarining O’zbekiston Respublikasi chegaralaridan o’tishini nazorat qiladi. Pul 
muomalasini, shu jumladan valyuta muomalasini tartibga solish maqsadida pul-kredit siyosati 
bo’yicha respublika komissiyasi tuzilgan valyuta qonunchiligi talablarining bajarilishini, 
shuningdek Davlat Soliq qo’mitasi nazorat qiladi, lekin nazoratning bozor infratuzilmasidan kelib 
chiqib amalga oshiriladigan shakli bu auditdir. 
Tovarlar, ish va xizmatlar bo’yicha auditning maqsadi quyidagilarni tekshirishdan iborat 
bo’lmog’i lozim:
-
eksport tovarlari yo’nalishi bo’yicha ichki nazorat samaradorligini aniqlash; 
-
eksportga chiqarilgan tovar-moddiy boyliklarning saqlanishi; 
-
tovarlar eksporti bo’yicha so’mda va chet el valyutasida amalga oshirilgan ustama 
xarajatlarning miqdori va maqsadga muvofiq ekanligi; 
-
buxgalteriya qoidalariga rioya qilishni tekshirish; 
-
tovarlar, ish va xizmatlar eksporti bo’yicha moliyaviy natijaning haqiqiy aks ettirilishi. 

---

400 
Tashqi iqtisodiy aloqalar qayd etish soni, imzolash joyi va sanasi ko’rsatilgan kontrakt 
asosidan amalga oshiriladi. Kontrakt bo’yicha nizolar vujudga kelsa, ularni imzolangan joy sudi hal 
qiladi (London, Toshkent va boshqalar). 
Xalqaro iqtisodiy shartnomalar ishtirokchilari uchun yuzaga keladigan tavakkalchiliklardan 
biri valyuta tavakkalchiligi bo’lib, uning asosiy sabablari sifatida quyidagi omillarni ko’rsatishimiz 
mumkin: 
-
ochiq valyuta pozitsiyasining mavjudligi; 
-
kontraktda valyuta sifatida chet el valyutasidan foydalanish; 
-
shartnoma tuzilgan vaqt bilan uning amalga oshirilish vaqti orasida ma’lum muddatning 
mavjudligi. 
Valyuta tavakkalchiligi kontrakt tuzilgan kun bilan to’lovning amalga oshirilish kuniga 
bo’lgan davr mobaynida milliy valyuta kursining kontrakt valyuta kursiga nisbatan aniqlanadi. 
Valyuta kurslari qanchalik nobarqaror bo’lsa, valyuta tavakkalchiligi shunchalik yuqori bo’ladi. 
Valyuta xavf-xatari tashqi iqtisodiy shartnomalar ishtirokchilari uchun real valyuta yo’qotishlariga 
olib kelishi mumkin. Bu turdagi valyuta tavakkalchiligida rejalashtirilgan tashqi iqtisodiy 
muomalalarning natijalari amalga oshirilgan muomalalar natijalaridan farq qiladi. Buxgalteriya 
hisobi nuqtai nazaridan qaraganda bunday holat sintetik hisobda va moliyaviy hisobotlarda ham aks 
ettirilmaydi. Masalan, «tuzilgan shartnomalar, lekin amalga oshirilmagan» degan modda hech joyda 
uchramaydi. Valyuta tavakkalchiligining bu turi faqatgina analitik hisoblar tuzishidagini 
hisoblanishi mumkin. 
Tashqi savdo shartnomalari bilan bevosita bog’lanmagan valyuta tavakkalchiligi balansning 
chet el valyutasida ifodalangan aktiv va passiv moddalarini qayta baholagan vaqtda, shu jumladan, 
chet eldagi filiallarning milliy valyutadagi foydalarini qayta baholaganda yuzaga keladi. Albatta, bu 
turdagi tavakkalchilik buxgalteriya hisobda aks ettiriladi va shuning uchun buxgalteriya 
tavakkalchiligi, deb atash mumkin. Bizning fikrimizcha, buxgalteriya tavakkalchiligining yuzaga 
kelishiga quyidagilar sabab bo’ladi: 
- chet el valyutasidagi aktivlarning balansda milliy valyutada aks ettirilishi; 
- chet el valyutasidagi aktiv va passiv moddalar summalarining har bir valyutaga nisbatan mos 
tushmasligi; 
- balansning chet el valyutasidagi moddalari holatini kurs o’zgarishlari davomida 
o’zgarmasligi. 
Yuqoridagilarni inobatga olganda auditor: 
- valyuta xavf-xatarlari darajasini aniqlashi va o’lchashi; 
- tavakkalchilikni boshqarish strategiyalarini tanlashi; 
- valyuta tavakkalchiligini kamaytirishi; 
-
valyuta tavakkalchiligini sug’urtalash va boshqa masalalar yuzasidan amalga oshirilayotgan 
ishlar ko’lami va bajarilish darajasini aniqlashi zarur. 
Tashqi xaridorga eksport tovarlarini etkazib berish uchun kontraktni tuzgach, eksportyor ikki 
nusxada bitim