Agrokimyo va tuproqshunoslik

1-rasm. Tabiatda moddalarning aylanishi.
 
O‘zining mohiyati bilan moddalarning geologik aylanishiga qarama-qarshi 
bo‘lgan bu jarayon natijasida suvda oson eriydigan nurash mahsulotlari va organik 
moddalarning minerallashuvidan hosil bo‘ladigan moddalarni o‘simliklar o‘zlashtirib 
oladi va natijada bu moddalar qisman yoki to‘liq ravishda yuqori qismlarida 
to‘planib, ushlanib qolinadi. Tuproqqa aylanayotgan jinslarning yuqori qismlarida 
biologik aktiv yoki o‘simliklar hayoti uchun zarur elementlarning to‘planishi 
faqatgina o‘simliklarga xos bo‘lgan tanlab singdirish qobiliyati bilan chambarchas 
boђliq. Yer taraqqiyotining ma’lum bosqichida yuzaga kelgan moddalarning bu 
biologik aylanishi, geologik aylanish asosida ro‘y beradi. Demak, bu har ikkala 
jarayon bir-biri bilan boђlik holda boradi. Mineral va organik moddalarning 
parchalanishi natijasida hosil bo‘ladigan va o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilmagan 
oziq moddalarning bir qismi atmosfera yoђinlari ta’sirida tuproqdan sizot suvlariga 
yuvilishi va geologik aylanishga qo‘shilishi mumkin(6-rasm). 
3. Biologik aylanish tuproq paydo bo‘lishining asosini tashkil etishi bilan 
birga, tuproqqa aylanayotgan jins yuzasida mineral moddalar bilan bir qatorda 
quyosh nuri energiyasi ta’sirida ro‘y beradigan fotosintez tufayli hosil bo‘ladigan 
kimyoviy energiyaga boy bo‘lgan organik moddalarning to‘planish manbai ham 
hisoblanadi. Nobud bo‘lgan o‘simliklardagi organik moddalar parchalanganda 
ma’lum miqdorda kimyoviy energiya ajraladi va boshqa shakldagi energiyaga 
aylanadi. Bu energiya jinslarda biologik (organik) moddalarning ishtirokisiz kechishi 
mumkin bo‘lmagan jarayonlarning rivojlanishi uchun sarflanadi. Tog’ jinslaridagi 
dastlabki minerallar asta-sekin o‘zgarib yangi tarkib, tuzilish va xossalarga ega bo‘la 
boshlaydi hamda alohida tabiiy jism hisoblangan tuproqda to‘plana boshlaydi. 

---

75 
Tuproq paydo bo‘lish jarayonida o‘simliklar hayoti uchun muhim 
hisoblangan 5 biofil element birikmalarining transformatsiyasi (o‘zgarishi) sodir 
bo‘ladi. (1-jadval).