O zbekiston badiiy akadem iyasi

palak, gulko'rpa, choyshab, joynamoz.
P alaklarning (arab. 
falak
so ‘zidan olingan) 
oy-palak, yulduz-palak, tog'ora-pa/ak
singari 
bir necha turlari boMgan. T oshkent palaklari sid irg ‘asiga bosm a 
chokda tikilgan boMib, ulardagi to ‘q-qizil aylana va yulduzsim on 
naqshlar koinot ram zini bildirgan. 
Gulko'rpa
v a 
choyshabnmg
naqshlari m arkaziy yulduz yoki aylana va gulli shoxlardan iborat 
boMib, b i r o y - t o ‘rt shox jadvalini tashkil etadi.
F arg ‘ona vodiysi kashtalari butoqlardan tuzilgan ingichka 
to ‘rtburchak gullari va tagzam ind a k o ‘p jo y n i b o ‘sh qoldiruvchi 
halqalar to ‘plam idan iborat. F arg 'o n a chevarlari kashta buyum lari 
rangli tagzam inga tikilgan. A yrim hollarda tagzam in uchun shoyi 
m ato tanlangan. F arg'onaning yirik bezak kashtalari ishning 
nozikligi va nafisligi bilan d o 'p p in i eslatadi. U larning ranglari och 
va to ‘q 
tuslar zidligiga asoslangan. 
K ashta gullari alohida 
“qalam kashlar” tom onidan chizilgan.

---

XIX asrning 80 - yillari oxirigacha 0 ‘zbekiston bezak kashtalari 
oq qoMbola m ato - “karbos’'ga tikilgan. B a’zan tabiiy inalla rangli 
matodan foydalanilgan. XIX asr 80-yillaridan to ‘q sariq rangdagi 
q o 'lb o la m ahalliy m atolar, shuningdek, chetdan keltirilgan oq va 
rangdor ip-gazlam a m atolar tagzam in uchun ishlatilgan. Kashta 
likish uchun shu erda ishlab chiqilgan, tabiiy ranglarga b o'yalgan 
ipak iplar q o 'llang an. X IX asr (80-90 yillarigacha) kashtalam ing 
go'zalligi k o 'p jihatdan shu bilan izohlanadiki, tabiiy rangga 
b o ‘yalgan ipak iplar m ayin, chuqur qorishiq tus bergan. XIX asr 90- 
yillari oxiridan to hozirgacha ipakni qirm izi rangga b o ‘yashadi. 
B uning natijasida XIX asr kashtasining chiroyli rangi bilan 
raqobatlasha olm aydigan, bir-biriga keskin zid ranglar birikm alari 
y uzaga keladi.
T o g ’ora-palak. X X asr boshlari. Toshkent.
0 ‘zbekiston kashtasida tikishning shunday o ‘ziga xos y o ‘sini 
borki, unda katta yuzaga gullar sidirg‘a tikiladi va k o ‘pincha 
tagzam inning nisbatan uncha katta bo'lm agan kengligi ochiq qoladi. 
Bir y oqlam a yuzaning xilm a-xil turlari q o ‘llanadi: y o ‘rm a va zanjir 
kashta. N aqsh-gulning barcha jo y i kashtaning ayni turlari bilan 
baravar to 'ld irib chiqiladi. Y o ‘rm alab tikishning ikki turi niavjud: 
“bosm a” va “kandaxayol” . O 'zbekistonning ayrim luinanlarida 
so ‘zana tikishda zanjir choki qoMlanib, u “y o 'rm a ” va “darafsh” deb 
ataladi. “Z anjirchok” qadim gi usullardan biridir. 0 ‘zbek kashta 
buyum larida zanjirchok bilan bo'lm agan bezak gullarining butun 
yuzasi tikiladi. Tikish quyidagi y o ‘sinda bajariladi: zanjirchok 
tikiladigan 
gul 
chizig‘i 
b o 'y la b eshib chiqiladi, 
keyin 
eng 
chekkadagiga zichroq joylashib, ichkariga qarab buriladi. Bu butun

---

shakl chekkasidan o ‘rtasigacha kashta bilan to 'lg u n ch a davom etadi. 
Z anjir kashta igna yoki ilmoq bilan tikiladi.
X IX
asr oxiriga kelib, boshqa davlatlar bilan savdo aloqalari bir 
oz o ‘sib, O 'zb ek isto n g a arzon fabrika m ollari k o 'p la b olib kirila 
boshlanadi. Bu esa 0 ‘zbekiston badiiy hunarm andchiligiga o ‘z 
aksini o 'tk az d i. Fabrika m atolari bilan raqobatlasholm agan ayrim 
sohalar deyarli faoliyatdan to ‘xtadi. T o ’qim achilikning qoMbola 
turlari shular sirasiga kiradi. B unday raqobatga duch kelm agan 
kashtachilik esa xalq kundalik turm ushining zaruriy bisoti b o ‘lib 
qolaverdi. A m m o uning uslubida ham XX asr o ‘zgarishtari aks 
etm asligi m um kin em asdi. B ezak buyum lari ilgarilari boMganidek 
faqat kelin sepi yoki oila a ’zolari ehtiyoji uchungina em as, balki usta 
kashtachilar tom onidan boy xonadonlar yoki bozorda sotish uchun 
ishlab chiqarilaverdi. B ozorbop b uyum lar kashta sifatini asta-sekin 
tushirib yubordi. A m m o kashta sa n ’atidagi ayrim tanazzullarga 
qaram ay, XX asr boshida chevarlar oldingi davrlarda m a’lum 
bo 'lm ag an qator badiiy sifatlarga ega yangi kashtalar yaratdilar. 
1920 yillar oxiridan boshlab, O ‘zbekiston hududida kashtachilik 
shirkatlarining butun bir tarm o g ‘i faoliyat k o ‘rsata boshladi. Ularda 
m ashinada tikiladigan zanjir kashta ham m asidan k o ‘proq rasm 
bo ‘ldi. S o 'za n a, kirpech, darparda, yostiq g ‘ilofi, b elb o g ‘ singari 
buyum lar m ana shu kashta usuli bilan tikilgan. Shirkatlarlarda 
tikilgan m ashina kashtalarining badiiy tuzilishi m ahalliy sa n ’atning 
rang-barangligini aks ettirm agan. 1950-80 yillard a shu davr butun 
bezak am aliy sa n ’atida boMganidek, kashtada dastgohli sa n ’atning 
kuchli ta ’siri kuzatiladi.
S o ’zana. XIX asr N urota.
X onaki usulda rivojlanib kelayotgan kashtachilik m a’lum 
sabablar oqibatida o ‘z ta ’sir m iqyosi va hududini boy berdi. U
94

---

loshkent, 
Piskent, 
B uxoroda 
y o ‘qolib 
ketdi 
va 
asosan 
respublikaning qishloq tum anlarida saqlanib qoldi. C hevarlar o ‘zlari 
likkan buyum larda an’anaviy gullarni takrorlash barobarida ularga 
yangi tasviriy usullam i ehtiyotlik bilan kiritdilar va ularni yanada 
um um lashtirilgan ekspressiv k o ‘rinishda ifoda etdilar
D o’ppi. XX asr. M arg’ilon
X onaki hunar shaklida rivojlanayotgan hozirgi kashtachilik b a ’zi 
o ‘zgarishlarga duchor b o id i. S o ‘zana xilidagi yirik shaklli devoriy 
kashtalar U rgut. N urota. K attaqo‘rg ‘on, Boysun, D enov, Sherobod, 
S ho'rch i, Sariosiyo, K itob, S hahrisabz, Koson, Q am ashi, G ‘uzor, 
N am angan, 
Andijon, 
G ‘allaorol, 
Baxm al, 
S hofirkon 
singari 
shaharlar va shahar atrofi hududlarda tikilm oqda va ular tobora 
k o ‘proq m ahalliylashm oqda. Shulardan Urgut shahri v a unga tutash 
qishloqlari eng yirik m arkaz b o ‘lib qoldi. Bu hudud k ashtado ‘zlari 
uslubida XIX asr oxiridagi Sam arqand kashtachiligi an ’analari 
davom etm oqda. K ashtachilik b o ‘yicha yirik m arkazlar sifatida 
C hust, M arg 'ilo n , A ndijon, Shahrisabz, Kitob, Boysun e’tiro f 
etilm oqda. K iyim larning alohida qism lari va m ayda m aishiy 
buyum larning bezagi uchun moMjallangan kashtalar m avjud. Xuddi 
ilgarigidek, hozirgi paytda ham xonaki kashtalar xalq chizm akashlari 
chizgan suvratlarga qarab yaratiladi. H ozir kashtaning: so ‘zana, 
joynam oz, yostiq va k o 'rp a g 'ilo fi, belbog1, d o 'p p i, jiy a k kabi turlari 
ishlab chiqarilm oqda.

---

D o ’ppi. 1963-yil. B oysun. Surxandaryo.
T ijorat k o ‘rsatkichlarini ham q o ‘shib hisoblaganda, a n ’anaviy 
kashtachilikning qayta tiklanishidagi eng m uvaffaqqiyatli tajribani 
Shahrisabz, N urota, B uxoro v a G ‘ijduvonda kuzatish m um kin. Bu 
erda buyum lar xonaki m atolarda, tabiiy b o ‘yoqlar, ipak va ip- 
gazlam a iplardan foydalanib, kashtalar kom pozitsiyasiga k o ‘hna 
naqsh-gul unsurlaridan q o ‘shib yaratilm oqda.
Z ard o ‘zlik qadim dan shahar hunarm andchiligining oliy shaklini 
nam oyon etgan va uning m arkazi B uxoro b o ‘lgan. Bu sa n ’at, asosan, 
shohlar saroyiga moMjallangan boMib, u bilan faqat erkaklar 
sh u g ‘ullangan. Z ard o ‘zlik zodagonlarning ayol va erkak buyum lari: 
chopon, yaxtak, belbog‘ v a hatto, poyafzalni bezashda ishlatilgan. 
Z ard o ‘zlikning naqsh-guli asosan 
islimiy, 
b a ’zan 
handasaviy 
shakllardan 
iborat boMgan. 0 ‘zbekiston xalqlarining zardo ‘zi 
buyum lari ayrim xorijiy m uzeylarda ham bor. Bu s a n ’atning nodir 
nam unalari Sankt-Peterburgdagi D avlat erm itaji, M ikluxo M aklay 
nom idagi A ntropologiya va etnografiya m uzeyi, M oskvadagi Sharq 
xalqlari m adaniyati m uzeyi ekspozitsiyalaridan o ‘rin olgan. Biroq 
za rd o ‘zi 
buyum larning 
katta 
qism i 
0 ‘zbekiston 
m uzeylari: 
0 ‘zbekiston D avlat San’at m uzeyi, 0 ‘zbekiston xalqlari tarixi davlat 
m uzeyi, 0 ‘zbekiston xalqlari m adaniyati tarixi Sam arqand muzeyi, 
B uxoro viloyat tarix-oM kashunoslik m uzeyi, Toshkentdagi am aliy- 
sa n ’at m uzeyida saqlanadi.
XIX 
asr oxiri - XX asr boshida Buxoro za rd o ‘zlik m arkazi edi. 
M anbalarda qayd etilishicha, XIX asr ikkinchi yarm ida Buxoro 
am irining qarorgohi - A rkda katta saroy za rd o ‘zlik ustaxonasi 
boMgan. B undan tashqari, bu davrda yigirm adan k o ‘proq yirik 
xususiy ustaxona faoliyat k o ‘rsatgan. U lar orasida eng m ashhuri usta

---

Qori H asanovning ustaxonasi edi. K o ‘pincha oila doirasi bilan 
cheklangan 
bunday ustaxonalar, 
o ‘z-o ‘zidan 
a ’yonki, 
tarixiy 
solnom alarda qayd etilgandan k o ‘ra ancha k o 'p ro q b o 'lg an . Tarixiy 
m anbalar darak beradiki, bu davrda za rd o 'z hunari bilan, asosan, 
crkaklar sh u g ‘ullangan. B ordi-yu, buyurtm alar haddan tashqari k o ‘p 
bo ‘lsa, yordam chi sifatida ustalarning yaqin qarindosh ayollari ham 
bu ish bilan sh u g kullangan. Bu davrda zar va kum ush iplarda: 
chim ildiq, katm on, choyxalta, m uhrxalta, pichoq qini, joynam oz, 
tax m o n p o ‘sh, ot egar-jayduqlari, zin p o ‘sh, yopqich, y o ‘lpo‘sh 
(e g arp o 'sh ) va boshqa uy-ro‘z g ‘orga oid ko'p lab buyum lar tikilgan.
A yollar bayram liboslari, ju m lad an , peshonaband. sazandoz, 
ro ‘m ol, kaltap o ‘shak, kurta (k o ‘ylak), zoqi kurta (k o ‘krak jiyak), 
xaltacha, d o ‘ppi. poycha za rd o ‘zi (poyshona), m ahsi-kavush, nopush 
(uchi qayrilgan ayollar poyafzali), paranji v a boshqalam ing k o ‘p 
qism lari za rd o ‘zlik bilan bezatilgan. Z ardo‘z ustalar hunarm andlari 
boshida hurm atli va boo b ro ‘ kishilar - bobo va oqsoqol turgan. 
B obo asosan diniy ishlarni y o i g a solib turgan. O qsoqol vakolatiga 
talay vazifalar kirgan. U am ir saroyi va am irlik m a ’m uriyati bilan 
m unosabatlarda rasmiy m ansabdor shaxs va sex (sh o “ ba) vakili 
b o ‘lib turgan, ustalar o ‘rtasida yirik buyurtm alarni olish va 
taqsim lashda dallollik qilgan, usta x o ‘jay in va usta, yollanm a usta 
kashtachilar va xalfa, xalfa va shogirdlar o ‘rtasida y uzaga kelgan 
to ‘qnashuvlarni b artaraf etgan. Xalq sayli zardo ‘zi buyum larni 
sotishda asosiy bozor hisoblangan. Sayillar am irning shahar 
tashqarisidagi saroylari - S h irb o 'd in va Sitorai M ohi X osada 
uyushtirilgan. Z ard o ‘zlikda baxm al, chet el va m ahalliy shoyilari, 
atlas, doka, surup, yung, olacha, charm kabi ashyo va m atolar 
ishlatilgan. Z ard o ‘zlik jaray o n i bir necha y o ‘llardan tashkil topgan: 
avvaliga gul yigirilgan, keyin u to ‘ftad o ‘zi (aylanm a) yoki sindo‘zi 
(eshm a) oltin bilan qism larga ajratib chiqilgan. S o ‘ngra “holibatun 
jingili o krusi” iplari, “b irishido‘zi” ipiga, ipak aralash tilla ip bilan 
tikilgan. K iyim ning alohida qism lari tikilib b o ‘lgach,zardo‘zi 
bezaklarga taqlidan bo ‘rtiq to 'p g u llar ham tikilgan. A lohida tikib 
chiqilgan bu qism larni ulash va astarlash uchun tikuvchiga 
berishgan. B uxoro zardo‘zlari uylari zard o ‘zlikni bir necha xilga 
b o'ladilar: 1) “zardo‘zi - zam in d o ‘zi” tagzam in tilla bilan bir sidra 
tikiladi.; 2) “Z ard o ‘zi - g u ld o 'z i” - qog 'o zd an tikilgan rasm b o 'y ich a

---

likish; 3) “Z ard o ‘zi gu id o ‘zi z a m in d o ‘zi” — dastlabk i ikkalasmi 
q o 'sh ib tikishning aralash usuli; 4) “Z ard o ‘zi b irish id o ‘zi” - aralash 
tikish (chok); 5) “Z ard o ‘zi pilakchado‘zi” - za rd o 'z lik n in g pistoncha 
(pilakcha) q o ‘shib tikish usuli.
Z ard o ‘zlikda, asosan, islim iy naqshlar q o 'lla n ila d i, handasaviy 
naqshlar ham uchraydi. U ning asosiy turlari: t o ‘pgul, polopetka 
(xurm oshoxi), butoq, daraxt, shox, gulli guidon, bodom , anor, gilos, 
uzum . M axsus buyurtm a bilan tikilgan ay o llar d o ‘ppisidagi qush 
rasmi m utlaqo favqulodda xarakter kasb etad i.“G uli chiniy” 
(xrizantem a), “guli qashqariy” (qashqargul) kabi m a ’lum islimiy 
naqshlar B uxoro za rd o ‘zlari ularni azaldan M arkaziy O siyoga olib 
kelingan xitoy chinnilaridan olishganini anglatadi. C hunki XIX asr 
oxiri - XX asr boshida bu chinnilar ju d a om m alashib ketgandi. 
N aqsh turlaridan yana biri rus fabrika m atolaridan olingan gullar 
b o 'lib , bu m atolar XIX asrning so ‘nggi o 'ttiz yil m obaynida 
M arkaziy O siyoga keltirilgan. X IX asr za rd o 'zla rin in g naqsh-gul 
bezagida asta-sekin m e’m oriy y odgorliklar m avzusi keng yoyila 
boshlaydi: “m ehrob”, “ kitobcha” (peshtoqdagi yozuv), “ koshin”.
1920-1980 - yillarda z a rd o 'zlik hunari v a faoliyatini tashkil 
etish shakli tubdan o'zg ard i. M axsus m ahoratni ifoda etishning 
yopiq shakllari, asosan, jam iy atn in g qatlam i o 'rta sid a taqsim lab 
ishlab chiqariladigan hunarm andchilik barham topgan. A sta-sekinlik 
bilan zargarlik buyum larini om m aviy ishlab chiqarishg a o 'tilg an . Bu 
davrda B uxoro za rd o 'zlik n in g asosiy m arkazi hisoblangan. 1920- 
yillarda z a rd o 'z ustalar ikki yirik artelga birlashtirilgan. U lar o 'zb ek
do 'p p ilari, peshonabandlari, kam arlar, kavushlar tikishgan va bu 
buyum larni 
zard o 'zlik d ag i 
a n ’anaviy 
naqsh-gullar 
va 
kom pozitsiyalar, 
ularning 
gul 
tam oyillaridan 
kelib 
chiqib 
bezatishgan. X IX - XX asr boshid a yaratilgan buyum lar bu 
sa n ’atning yorqin nam unalaridir.
H ozirgi paytda an ’anaviy kashtachilik O 'z b ek isto n n in g barcha 
hududida va hatto, bu tur ilgari m avjud b o'lm agan X orazm da ham 
saqlab qolindi yoki qayta tiklandi (bugun X ivadagi Ich anq al’a 
m ajm uasida yosh tikuvchi qizlar O 'rta va Yaqin Sharq m e ’m oriy 
bezaklari b o 'y ic h a kitoblardan olingan eskizlar b o 'y ic h a o 'z ig a xos 
m ahsulotlar ishlab chiqarm oqda). S hu bilan birga, zam onaviy 
kashtachilikda badiiy m aktablarning ilgarigi m ahalliy xususiyatlarini

---

flvojlnntirishga intilish em as, balki bozor talablari asosida ishlab 
■
Im|arish kuchaydi. Ayni paytda kashtalarni tayyorlash va sotish 
I
mp
yicha 
ikki 
y o 4nalish, 
guruh 
m avjud. 
Shartli 
ravishda 
innovatsion” deb nom langan birinchi y o ‘nalish eksportga, keng 
h o /o r ehtiyojiga y o ‘naltirilgan boMib, unda m ualliflar tashabbusi 
knchli ekani seziladi. Ikkinchisi, ‘‘autentik” y o ‘nalish boMib, u uncha 
katla b o 'lm agan hudud (qishloq, tum an)ni qam ragan. M ahalliy 
xususiyatga ega ushbu y o ‘nalish, X X asr ikkinchi yarm ida vujudga 
kcldi. 
Bu 
y o ‘nalish 
m ahsulotlaridan 
m ahalliy 
a n ’analarda 
Ibydalaniladi.