Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari

Dasturlash paradigmalari 
1. 
Protsedurali 
dasturlash 
(Paskal, 
Beysik, Fortran, C, Assemblerы). 
4. Funksional dasturlash (Lisp). 
2. Mantiqiy dasturlash (Prolog)
3. Ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash 
(Smoltok, C++, 6 Delphi). 

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
319 
Kelgusida, dasturlash jarayonini o‘rganishning uslubiy sxemasini batafsil ko‘rib 
o‘tamiz, bu 2 rasmda katta ko‘rgazma shaklida tasvirlangan.
Rasm 2 
−
Dasturlash jarayonini egallashning uslubiy algoritmi
Bugungi kunda DTni ikki guruhda taqdim qilinganini ta’kidlash kerak: I guruh– 
mashinaga-yo‘naltirilgan (Avtokodы, Assemblerы); II guruh – Yuqori darajali 
dasturlash tili (kelgusida 
−
YuDDT). Qanday DT qo‘llanilsa ham, aniq bir masalani 
yechish algoritmini buyruqlar yig‘indisi, ishlatish va tatbiqi o‘quvchilarga shahsiy 
kompyuterda(kelgusida ShK) namoyish qilish sifatida qarash mumkin. YuDDTni farqli 
xususiyati bitta buyruq bajarilishi davomida protsessor bilan birato‘la kompleks 
Dasturlash 
Funksional (Lisp). 
Mantiqiy (Prolog) 
Ob’ektga yo‘naltirilgan 
dasturlash (Smoltok, C++, 6 
Delfi). 
Protsedurali dasturlash (Paskal, Beysik, Fortran, C, Assemblerы). 
Kiritish, tahrirlash va 
saqlashni tashkil qilish 
Dasturiy modullar translyatsiya 
va komponovkasini tashkil 
qilish
Dastur otladkasi va 
bajarilishini tashkil 
qilish 
Dasturlash tillari 
Til elementlari 
Ular ustida 
amallarni tashkil 
qilish 
Qiymatlarni tashkil 
qilish 
Alfavit, leksemlar, 
sintaksis, 
rasmiylashtirish 
Qiymatlarni 
kiritish/chiqarishfa
yllar bilan ishlash
Qiymatlarn
i qayta 
ishlash 
Qiymatlar tipi va 
strukturasi 
Qism dasturlarni tashkil qilish 
va ishlatish 
Operatorlar: 
o‘zlashtirish, sikllar 
tarmoqlanishi, o‘tish
Amallar va ifodalar 

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
320 
amallar amalga oshiriladi, bu buyruqlar 
−
«operator» deb nomlanib, ular ichidan eng 
muhimi 
o‘zlashtirish operatoridir.
YuDDTdagi taqdim qilingan algoritmik struktura(tarmoqlanish, siklik)larda, 
aytilgan operator algoritmik tilda foydalanadigan buyruq qanday bo‘lsa o‘shanday 
yozilishini ta’kidlash kerak. Strukturali til deganda strukturali operatorlari bo‘lgan DT 
tushuniladi(masalan, Paskal va C). Kattaliklar va DT bilan ishlash algoritmlarini ishlab 
chiqish davomida, bog‘lovchi usullarni tanlashda odatda ikkita variant qo‘llaniladi:
I variant
blok-sxema va algoritmik tillarda qo‘llaniladigan turli algoritmlarni ikir 
chikirigacha ifodalash maqsadida ko‘rib chiqishni nazarda tutadi. Bundan so‘ng DT 
qoidasi va algoritmlarni ushbu til vositasida dasturga o‘girishni amalga oshirish usullari 
aniqlanadi.;
II variant
bir vaqtda algoritmlash va DTni egallashni nazarda tutadi.
Quyidagiga alohida etibor berish kerak, ya’ni, o‘quvchilarni algoritmlash va 
dasturlash jarayonini egallashi o‘zlashtirgan nazariy materialni bevosita amaliyotga 
qo‘llash davomida amaliy faolliyatdan tashqarida amalga oshirilsa, bu o‘quv jarayoni 
va o‘qitishning keyinga aniq maqsadlari uchun samarasizdir. Aytilganlar o‘quvchilarni 
o‘qish jarayonini amaliy mashg‘ulotlar bilan birgalikda olib borish zarurligini 
ko‘rsatadi, shunda ishlab chiqilgan algoritmlarni tajribadan o‘tishi amalga oshirilgan 
bo‘ladi. Bunday amaliy mashg‘ulotlarni amalga oshirish uchun, o‘quvchilar oldindan 
DTni bilishi, ya’ni, dasturlash tizimida amalga oshiriladigan eng optimal ishlash 
usullarini avtomatizmga yetkazishi kerak
Bizning nuqtai nazarda dasturlashning alifbosini egallashda, tipik misollardan 
foydalanib, ketma-ketlik prinsipiga rioya qilib, qo‘llanilayotgan algoritmlar 
strukturasini sistematik ravishda qiyinlashtirib borishni amalga oshirish kerak. Amaliy 
ta’limda qo‘llaniladigan barcha masalalarni algoritmik strukturani ajratilgan belgilari 
bo‘yicha sinflashtirish mumkin (q. rasm 3). 

---

Raqamli pedagogika: holati va rivojlanish istiqbollari
 
321 
Rasm 3 
−
Tipik masalalarni algoritmik strukturalar belgilari bo‘yicha 
sinflashtirish: 
Ta’lim ketma-ketligiga muhim e’tibor ajratish zarur, bizning nazarimizda bu juda 
muhim. Takrorlanish buyrug‘ini o‘qitish davomida birinchi bosqichga siklni oraliq 
shart bilan kiritishni qo‘yish kerak, chunki, bunday ketma-ketlik, o‘quvchilarga 
bajarish rejalashtirilgan, umumiy siklga kiritilgan buyruqni avval o‘ylash, so‘ngra uni 
takrorlash shartini shakllantirish imkonini beradi. Bunday holda, agar avval shart oldi 
sikli kiritilsa, u holda o‘quvchi aytilgan amalni bir vaqtda bajarishi zarur bo‘ladi, bu 
ta’lim jarayoni samaradorligi darajasida negativ aks etadi.