T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 308 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
tarqalish tezliklari har xil bo‘lishi bilan tushuntiriladi. Demak, bu to‘lqinlar uchun muhitni 
sinish ko‘rsatkichi – yorug‘likning vakuumdagi to‘lqin uzunligi funksiyasidir. 
;
1 – rasm. Yorug‘lik nuri yelpig‘ichining hosil bo‘lishi. 
Bu moddaning optik xususiyatini yorug‘likning to‘lqin uzunligi yoki chastotasiga bog‘liq 
bo‘lishi 
yorug‘likning dispersiyasi
deb ataladi. 
Va havodagi suv tomchilari hosil qilayotgan rangli kamalak. 
Har bir moddada uning o‘lchov birligi sifatida, moddaning dispersiyasi, ya’ni 
vakuumdagi sindirish ko‘rsatkichidan yorug‘likning to‘lqin uzunligi bo‘yicha olingan hosila 
ishlatiladi. Ko‘p hollarda bu hosila qiymati manfiydir, 

0
oshishi bilan sindirish 
ko‘rsatkichi qiymati kamayadi. 
2 - rasmda shisha, kvarts va flyuorit kabi tiniq moddalarning dispersiyasi 
keltirilgan. Bu holdagi dispersiya – 
normal dispersiya
deb ataladi. 
Agarda 
hosila musbat bo‘lsa, dispersiya-
anomal
deb ataladi. 
)
(
0

f
n

)
(
0


f


d
dn
)
(
0

f
n


d
dn

---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 309 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Anomal dispersiya berilgan muhitda, ayrim to‘lqin uzunlikdagi yorug‘likning 
yutilishi hisobiga kuzatiladi. 
2 – rasm. Shisha (1), kvarts (2) va flyuoritning (3) dispersiyasi. 
Normal dispersiyada sindirish ko‘rsatkichining to‘lqin uzunligiga bog‘liqligi Koshi 
tenglamasi bilan ifodalanadi: 
, (3) 
bu yerda 
n
0
– juda katta to‘lqin uzunligidagi sindirish ko‘rsatkichidir. 
n
0
va 
a
berilgan muhit 
uchun doimiy kattaliklardir. 
Agarda uchburchakli prizmaning chap qirrasiga har xil to‘lqin uzunlikdagi oq 
yorug‘likning parallel nurlari tushsa, ular har xil sinib, har xil yo‘nalishda tarqaladilar (
3 - 
rasm
).