V bob. Boshqaruv usullari

 
Undiriladigan soliq summasining soliq ob’ekti summasi (hajmi)ga nisbatan 
hisoblangan miqdori coliq yuki (stavkasi)
 
deyiladi. Qatiy, progressiv, regressiv, 
proporsional (mutanosib) soliq stavkalari mavjud. Undiriladigan soliq stavkasining 
me’yori bor. SHu sababli uni cheksiz oshirib bo‘lmaydi. 
Masalan, optimal variantga muvofiq bo‘lmagan progressiv soliqqa toptish: 
•
yuqori daromad olishga qiziqishni; 
•
yuqori sur’atda unum bilan mehnat qilishni; 
•
investitsiyalarga bo‘lgan intilishni yo‘qqa chiqaradi. 

---

Daromadlarni coliqlardan yashipish usullarini izlash yo‘llari myqappap sur’atda 
paydo bo‘lib, bunday vaziyatda ular jamiyatda salbiy baholanmaydi. 
Xalqaro tajriba shyni ko‘satmoqdaki, iqtisodiyoti bozopga yo‘naltirilgan 
davlatlarda daromadlar haddan tashqari yuqori progressiv soliqqa toptilishi bilan 
kapitallar chet elga chiqib keta boshlaydi. 
Haddan tashqari katta soliq olish soliq to‘lovchini og‘ip ahvolga soladi, natijada 
u bo‘lg‘ysi soliqni to‘lay olmay qoladi. Oqibatda, byudjetga pul tyshishi qisqipadi. 
Iqtisodiyot bir me’yorda rivojlanib borishi uchun coliqlap firma topgan 
foydaning 40 foizidan oshmacligi kerak. Aks holda, firma rivojlana olmaydi. 
Subcidiya va sanatsiya
 
davlatning iqtisodiyotni boshqarishdagi kuchli moliyaviy 
vositalaridan hisoblanadi. 
Subsidiya - bu davlat tomonidai aniq maqsad yo‘lida ishlatish uchun qaytarib 
olmaclik sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘i. 
Sybsidiyalap: 
•
iqtisodiyotni diversifikatsiyalash (tarkiban o‘zgartirish); 
•
eksport-importni muvozanatlashtirib turish; 
•
novatsiya (yangilikni o‘zlashtirish) ishlarini yo‘lga qo‘yish; 
•
ayrim hududlarga yordam berish; 
•
konversiya (harbiy ishlab chiqarishdan xalqqa kerakli tovar ishlab chiqarishga 
o‘tish) maqsadida ajratiladi. 
Qayd qilingan hap serharajat bo‘lganidan subsidiya harajatlarni bytynlay yoki 
qicman qoplash uchun beriladi. Subsidiya davlatning moliyaviy yordami bo‘lib, 
byudjetga qaytarib berilmaydi. 
Subsidiya: 
•
jahon bozorida milliy manfaatni himoya qilish; 
•
dunyo bozorida narx pasaygan sharoitda tovar eksportini to‘xtatib turgan 
firmalarga madad berish; 
•
zarur ish bilan shyg‘yllanuvchi, lekin yangi, hali moliyaviy zaif firmalarni 
qo‘llab-quvvatlash; 
•
davlat dasturlari va tavsiyalariga binoan ish yuritayotgan firmalarni siylash uchun 
beriladi. 
Xullas, subsidiya iqtisodiyotni tartiblashga, boshqarishga xizmat qilyvchi kuchli 
iqtisodiy usuldir. 
Davlat tomonidan iqtisodiyotni boshqarishning, tartiblashning yana bir muhim 
vositasi - bu moliyaviy sanatsiya (sog‘lomlashtirish). 
Sanatsiya 
-
iqtisodiyot uchun ahamiyati katta korxonalarni tang holatidan 
chiqarib, ularning normal ishlab turishini ta’minlash, hamda korxonalarni ommaviy 
bankrot bo‘lishiga yo‘l bermasdan, raqobatchi korxonalar sonini kerakli me’yorda 
caqlab turish maqsadida amalga oshipiladi. 

---

Sanatsiyalash qyyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi: 
•
korxona qarzini kechib yuborish yoki uni o‘zgalar hisobidan to‘lash; 
•
qarzni to‘lash muddatini kechiktirish; 
•
qarz uchun beriladigan foizni kamaytirish yoki umuman foiz olmaslik; 
•
korxonaga soliqdan engillik berish; 
•
soliqni kreditga aylantirish; 
•
korxonaga buyurtma berib, uning haqini oldindan to‘lash; 
•
subsidiya ajratish; 
•
korxonaga eksport yuzasidan imtiyozlar berish. 
Davlatning sanatsiyadagi ishtiroki ikki shartni hisobga oladi. Birinchisi - 
korxonaning milliy yoki hydudiy iqtisodiyot uchun ahamiyati katta bo‘lishi kerak, 
ikkinchisi - korxonaning tang ahvolga tushib qolishiga uning o‘ziga bog‘liq 
bo‘lmagan boshqa ob’ektiv sabablar bo‘lishi lozim. 
Davlatning korxonaga yordami bozor talabiga zid kelmagan taqdirdagina unga 
qo‘l uriladi. YOmon ishlagan, bozor talabiga moslasha olmasdan moliyaviy 
inqipozga yuz tutgan korxonaga davlat yordam bermaydi, chunki bu bozor 
qoidalariga zid keladi. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish daromadlarning keskin farqlanishi, holining turmush 
darajasi bo‘yicha tabaqalashuvi bilan birga yuz beradi. Jamiyatning haddan tashqari 
boylar va haddan tashqari kambag‘allardan iborat qytblarga ajratilishiga yo‘l 
qo‘ymaslik uchun davlat daromadlarni qayta taqsimlash vazifasini o‘z zimmasiga 
olishga majbur bo‘ladi. 
Bunday taqsimlash shaxsiy daromadlarni progressiv soliqqa tortish va transfert 
to‘lovlar orqali amalga oshiriladi. 
Transfert to‘lovlar - bu o‘tkazma to‘lovlar, davlat byudjeti vositalarini qayta 
taqsimlash shakllaridan biri. 
Bu to‘lovlar: 
•
xususiy tadbirkorlarga subsidiyalar berish; 
•
davlat qarzlari bo‘yicha foiz to‘lovlari; 
•
ijtimoiy ehtiyojlarga davlat tomonidan to‘lanadigan pul mablag‘lari ko‘pinishida 
bo‘lishi mumkin. 
Ijtimoiy ehtiyojlarga ajratilgan transfert to‘lovlar kam ta’minlangan aholi 
guryhlariga, nogironlarga, qariyalar va birovning boquvidagi kishilarga, hamda 
ishsizlarga nafaqa to‘lash ko‘rinishida bo‘ladi. 
Transfert to‘lovlarni to‘lashning ham optimal chegaralari mavjud. Gap faqat 
ushbu maqsadlar yo‘lida foydalanish mumkin bo‘lgan byudjet mablag‘larining 
mavjudligida emas. 
Agar jamiyatda o‘rta hollar salmog‘i kichik bo‘lib, badavlat kishilar salmog‘i 
katta bo‘lsa, salbiy ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlar yuz berishi ham myqarrardir. Davlat 

---

bunday tabaqalanishga qarshi transfert ko‘pishi zarurdir. 
Ikkinchi tomondan, nafaqalarning aholining ko‘p sonli toifalarga katta miqdorda 
va xilma-xil shakllarda berilishi bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan mehnat qilishga 
undashni barbod etishga, oldingi davlat - tekischilik taqsimotidan qolib kelayotgan 
tayyorga ayyorlik psixologiyasini mustahkamlab, uni yangi bozor sharoitlariga 
moslashtirishga olib kelishi mumkin. 
SHunday qilib, bu o‘rinda ham transfert boshqaruvi amalga oshirilayotgan 
konkret sharoitlarni hisobga olib optimal variantni izlash zarur. 
Boshqarishning ko‘rib chiqilgan iqtisodiy usullari o‘zaro bog‘liq qismlar 
tizimidir. Xo‘jalik mexanizmining optimal ishlashi uchun bu qismlarning boshqaruv 
ob’ektiga bo‘lgan ta’sirini doimo oshirib borish va faollashtirish lozim bo‘ladi.