Islom tarixi va falsafasi

 

1.2.  Sobiq ittifoq olimlari tomonidan ijtimoiy psixologiyani 

o’rganilishi 

 

30-yillarda  A.S.Makarenko, A.Zalujnoy, L.S.Vigotskiy, N.K.Krupskaya, 

M.Suxomlinskiy va boshqa qator olimlar o’z nazariy qarashlarini marksizm bilan 

bevosita  bog’lab,  jamoa  va  shaxs  nazariyasini  yaratdilar.  Ular  shaxsning 

shakllanishida 

ijtimoiy 

muhitning, 

jamoaning 

rolini, 

tahlim-tarbiyaning 

ahamiyatini isbotlashga urindilar. 40-60-yillarda ijtimoiy-psixologiya taraqqiyotida 

nisbatan  sokinlik  davri  bo’ldi.  CHunki  psixologiya  sohasida  olib  borilgan 

tadqiqotlar ichida ijtimoiy psixologik tadqiqotlar yo’q hisob edi. Bu fan Rossiyada 

va  boshqa  sobiq  ittifoqdosh  respublikalarda  70-yillardan  keyin  keskin  rivojlana 

---

 

 

7 

boshladi.  Bunda  moskvalik  va  leningradlik  (hozirgi  Sankt-Peterburg)  olimlar 

maktabi  katta  rol  o’ynadi.  Agar  Moskva  shahrida  asosan  ijtimoiy  psixologiya 

bo’yicha  fundamental  nazariy  tadqiqotlar  ko’plab  o’tkazilib,  unda  hozirgi  zamon 

ijtimoiy  psixologik  tadqiqotlarning  empirik  qonunlari  asoslari  ishlab  chiqilgan 

bo’lsa,  Sankt-Peterburgda  ko’proq  tadbiqiy  ilmiy  tadqiqot  ishlari  olib  borildiki, 

ular birgalikda minglab yosh ijtimoiy psixologlar avlodini tarbiyalab yetishtirdilar. 

Ular esa hayotimizga ilg’or fikrlar va dalil tadqiqotlar bilan kirib kelib, hozirgi kun 

fanini  dunyo  miqyosida  misli  ko’rilmagan  darajaga  ko’tardilar.  Lekin  yuqorida 

aytib  o’tilganidek,  Rossiyada  sotsial  psixologiyaning  rivojlanishida  xorij 

psixologiyasining,  ayniqsa  Amerika  Qo’shma  SHtatlari  psixologiyasining  tahsiri 

ancha sezilarlidir.   

Sobiq ittifoq davlatlarida, birinchi navbatda Rossiyada ijtimoiy psixologiya 

20-yillardan  boshlab  rivojlana  boshladi.  Bu  borada  rus  ijtimoiy  psixologiyasining 

asoschisi  deb  haqli  ravishda  V.M.Bexterevni  ko’rsatish  mumkin.  U  o’zining 

refleksologiya 

nazariyasi 

doirasidan 

shaxs 

xulq-atvorining 

motivlarini 

tushuntirishga uringanlardan biridir. Uning  fikricha,  barcha  ongli  va  ongsiz 

jarayonlar tashqi xulq-atvorda, harakatlarda ifodalanadi, shuning uchun ham tashqi 

harakatlarni,  qiliqlarni,  nutqni,  tovushni  o’rganish  orqali  shaxsning  o’zini  va  bu 

harakatlarning  sabablarini  aniqlash  mumkin.  Bexterev  qarashlaridagi  kamchilik 

shu ediki, u o’z ilmiy xulosalarida sotsiologiyani biologiya bilan, psixologiyani esa 

fiziologiya  bilan  aralashtirib  yubordi,  shu  orqali  shaxs  va  jamiyat  taraqqiyotining 

universal qonunlarini topmoqchi bo’ldi.  

Bexterevdan  keyingi  olimlar,  chunonchi,  Yu.Vasilg’evning  “biologik 

sotsiologiyasi”  ham,  M.A.Reystnerning  “ommaviy  psixologiyasi”  ham, 

L.N.Voytolovskiyning  “jamoa  psixologiyasi”  ham  reflekslar  qonunini  mexanik 

tarzda ijtimoiy psixologik jarayonlarni tushuntirishga ko’chirish bo’ldi, desak xato 

bo’lmaydi. 

20-30-  yillarda  bolalar  va  o’smirlar  ijtimoiy  psixologik  taraqqiyotini 

o’rganishga  qaratilgan  ikki  yo’nalish  paydo  bo’ldiki,  ular  ham  qator 

kamchiliklardan holi bo’la olmadilar. Masalan, biologik yoki biogenetik nazariya 

---

 

 

8 

tarafdorlari  shaxsning  shakllanishida  irsiy  va  biologik  nasliy  omillar  yetakchi  rol 

o’ynaydi,  deb  hisoblashsa  (E.Arkin,  I.Aryamov  va  boshqalar),  sotsiologik  yoki 

sotsiogetik  nazariyotchilar  bu  borada  ijtimoiy  muhit  rolini  nihoyatda  katta 

ekanligini himoya qilib chiqdilar (S.Molojaviy, A.Zalkind va boshqalar).