Mehnat muhofazasi va ekologiya kafedrasi

Илмийлик
(ходимлар фаолиятини ташкил этишда фаннинг сўнгги ютуқларидан 
фойдаланиш) 
Комплекслик
(ходимлар фаолиятини ташкил этишни унинг барча йўналишлари 
бўйича ва барча ходимларга нисбатан комплекс тарзда такомиллаштириш) 
Узлуксизлик
(ходимлар фаолиятини ташкил этиш техникавий тараққиётга 
эргашиши ва ишлаб чиқаришнинг ўзгарувчан шароитларга мос келиши лозим) 
Меъёрийлик
(ходимлар фаолиятини ташкил этиш ишлари уларнинг айрим 
томонларини тартибга соладиган муайян меъёрий негиз асосида амалга 
оширилиши керак) 
Тежамлилик
(камроқ сарф-харажат қилиб, кўпроқ натижаларга эришиш) 
 
ТА
МО
Й
ИЛ
ЛА
Р
 

---

46 
mehnat sarfini uning sifatiga qarab baho berishni taqazo etadi. Bu muammolarning 
echilishi mustaqil ahamiyatga ega bo‗lishdan tashqari, mehnat faoliyatini tashkil 
etishning ajralmas funktsiyasi sifatida ham qaraladi. 
Ishlab chiqarish munosabatlarida mehnat faoliyatini tashkil qilish masalasi eng 
asosiy ko‗rsatkichlardan biridir. Ishlab chiqarish munosabatlarida ishchi kuchi va 
mehnat qurollari, mehnat predmetlari orasidagi o‗zaro bog‗liqlik yuzaga keladi. 
O‗zaro bog‗liqlik va ta‘sir, mehnat faoliyatini qay holatda tashkil etilganligi natijasidir. 
Mehnat faoliyatini tashkil etish, bir tomondan uning asoslarini (huquqiy, ma‘naviy-
psixologik, iqtisodiy, ijgimoiy) yuzaga kelishi, ikkinchi tomondan mehnat faoliyati 
mexanizmini shakllantirilishini taqozo etadi (2.1-rasmga qarang). 
2.-rasm. Mehnat faoliyatining asoslari 
Huquqiy asoslar — ishlab chiqarish munosabatlaridagi mehnat faoliyatini tashkil 
qilishga xizmat qiladigan huquqiy mezonlar (fuqarolik, ma‘muriy, egalik huquqlari, 
korxona ishlab chiqarish bilan bog‗liq huquqiy hujjatlar). 
Xodimlar faoliyatini tashkiliy ta‘minlash elementlari 2.1-chizmada keltirilgan 
bo‗lib, ularning har biri alohida ahamiyatga ega. 
1. Mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi. Korxona miqyosida mehnat taqsimoti 
amalga oshirilib, uning kooperatsiyasi puxta o‗ylab ko‗rilgandan keyin korxona ichida 
mehnatni chuqur taqsimlash va kooperatsiyalashni amalga oshirish – alohida 

---

47 
uchastkalar, xodimlar o‗rtasida mehnatni taqsimlash, xodimlarni joy-joyiga qo‗yish, 
ular faoliyatining o‗zaro bog‗lanishi va sinxronizatsiyasini ta‘minlash imkonini beradi. 
2. Mehnat jarayonlarini tashkil etish. Mehnat faoliyatini tashkiliy jihatdan 
ta‘minlash mehnat jarayonlarini tashkil etish, ya‘ni aniq ish turini bajarishda 
qo‗llaniladigan usullarni belgilab olishni nazarda tutadi. Mehnat jarayonlarini o‗rganib 
chiqish va uni amalga oshirishga qancha ish vaqti sarflanishi zarurligini aniqlash eng 
yaxshi ish usullarini tanlash, ish joylarini oqilona taqsimlash imkonini beradi. 
3. Mehnatni me‘yorlash. Mehnat me‘yorini belgilamasdan turib, xodimlar 
faoliyatini tashkiliy jihatdan ta‘minlab bo‗lmaydi. Mehnatni me‘yorlash xodimlar 
faoliyatini tashkiliy jihatdan ta‘minlashning turli variantlarini baholash vositasi bo‗lib 
xizmat qiladi. Har qanday tashkiliy o‗zgarish ish vaqti sarflariga ma‘lum darajada ta‘sir 
etishi tufayli mehnatni me‘yorlash ushbu o‗zgarishlarni miqdoran baholab, eng oqilona 
variantni tanlash imkonini beradi. 
4. Ish joylarini tashkil etish. Mehnat jarayoni ma‘lum vaqt va makonda amalga 
oshiriladi. Ish joyi mehnatni makoniy qo‗llash ob‘ekti bo‗ladi. Ish joyi ishlab chiqarish 
jarayonining birlamchi bo‗g‗ini va tashkiliy-texnikaviy negizidir. Aynan unda ushbu 
jarayon uch asosiy elementining birlashishi ro‗y beradi va uning bosh maqsadi –
mehnat buyumining moddiy jihatdan o‗zgartirilishiga erishiladi. Shu sababli ishlab 
chiqarish topshiriqlarini o‗z vaqtida va sifatli bajarish uchun har bir ish joyi aniq 
ishning tabiatiga ko‗ra muayyan tarzda tashkil qilingan bo‗lishi. 
5. Mehnat sharoitlari. Mehnat sharoitlarini yaratish xodimlar faoliyatini ma‘naviy 
va moddiy jihatdan ta‘minlashning ajralmas qismi bo‗ladi. Mehnat sharoitlari insonning 
salomatligi va ish qobiliyatiga katta ta‘sir ko‗rsatadigan muhim omildir. Mehnat 
sharoitlarini yaxshilash, ishning qiziqarliligini oshirib, mehnatga ijodiy munosabatda 
bo‗lishiga ko‗maklashib, katta ijtimoiy vazifani ham bajaradi. 
6. Mehnat va dam olish tartiblari. Bir qator mualliflar mehnat va dam olish 
tartiblarini takomillashtirish masalalarini mehnat sharoitlarini oqilonalashtirishning 
yagona muammosi doirasida ko‗rib chiqadilar. Biz bunday yondashuvga e‘tiroz 
qilmaymiz, lekin ushbu masalalar ma‘lum xususiyatlarga ega ekanligi va nisbatan 
mustaqilligi tufayli ularni xodimlarning faoliyatini tashkiliy jihatdan ta‘minlashning 
alohida elementi deb qarash maqsadga muvofiqdir. 

---

48 
7. Xodimlarni tanlash, tayyorlash va malakasini oshirish. Tashkiliy vazifalarni hal 
qilishda xodimlarni tayyorlash va ularning faollik darajasini oshirish katta ahamiyatga 
ega. Bozor munosabatlarini rivojlantirish xodimlarni tayyorlash va malakasini 
oshirishga yondashishni tubdan o‗zgartiradi. Yangi sharoitlarda xodimlar bilan ishlash 
sohasida vaziyatga moslashuvchanlik zarur, ya‘ni kasbiy tuzilma ishlab chiqarishning 
texnikaviy negizi o‗zgarib borishiga muvofiq ravishda o‗zgaruvchan bo‗lishi lozim. 
8. Mehnatni rag‗batlantirish. Mehnatni moddiy va ma‘naviy rag‗batlantirish 
tizimini yaratish ish haqi, lavozim maoshi turlari va tizimlaridan foydalanish, 
mukofotlash tizimlarini ishlab chiqish kabilarni nazarda tutadi. Mehnatni 
rag‗batlantirishni tashkil etish mehnat faoliyatida yuksak ko‗rsatkichlarga erishish 
maqsadida ish vaqtidan oqilona foydalanish, ilg‗or ish usullarini o‗zlashtirish, ish 
joylarini yaxshiroq tashkil etish, ishda zaruriy aniqlik va uyushqoqlikni ta‘minlashga 
qaratilishi lozim. 
9. Ijtimoiy-mehnat munosabatlari. Hozirgi vaqtda «ijtimoiy-mehnat munosabatlari» 
atamasi ilmiy iste‘molga kirib qoldi va faol ravishda ishlatilmoqda. U nomlayotgan 
realliklarni tarkibiy element sifatida xodimlarning mehnat faoliyatini tashkiliy jihatdan 
ta‘minlashga kiritish o‗rinlidir. 
10. Mehnat intizomi. Korxona xodimlarining umumiy mehnat natijalari har bir 
xodimning shaxsiy mehnat natijalariga bog‗liqdir. Shu sababli ularning birgalikda 
faoliyat olib borishlari uchun muayyan tartibni saqlab borish, ishning boshlanishi va 
tugallanishi, tanaffuslar va hokazolarga rioya etish lozim. Bundan tashqari esa mehnat 
intizomini saqlab borishning aniq mexanizmi ham zarur.