“аvtomatik boshqarish nazariyasi“ fanidan tuzuvchi: energetika fakulteti

1.1.
 
Boshqarish to‘g‘risida tushuncha. Boshqarish nazariyasi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari 

---

Bordiyu, texnik qurilmaning ish jarayonini xarakteristikalovchi kattaliklar ish jarayonida belgilangan 
qiymatlaridan sezilarli darajada og‘sa, unday hollarda qurilma 
sozlovchi
yoki 
boshqaruvchi
a’zolari bilan 
ta’minlanadi. Sozlovchi a’zo yordamida bir xilda o‘zgartirmay yoki kerakli tarzda o‘zgartirib chiqishdagi 
o‘zgaruvchini 
sozlaydi
yoki 
boshqaradi
. Bunday texnik qurilmalar 
sozlovchi
yoki 
boshqaruvchi
obyektlar deb 
ataladilar. 
Avtomatik sozlash
deb mashina va apparatlarda inson ishtirokisiz qandaydir fizik kattalikni belgilangan bir 
xil qiymatda ushlab turishga aytiladi. Bunday avtomatik tizimlar uchun eng xislatli narsa shuki, ularda mavjud 
bo‘lgan qo‘zg‘atuvchi ta'sirlarni tizim juda minimal xatolikka erishguncha dahlsizlashtirish lozim. 
Avtomatik boshqarish
deb mashina va apparatlarda inson ishtirokisiz qandaydir fizik kattalikni belgilangan 
qonuniyat asosida o‘zgartirib turishga aytiladi. Bu tizimlar uchun eng xislatli narsa qandaydir berilayotgan 
ta'sirlarning o‘zgarishi chiqishdagi parametrni o‘zgarishda aniq aks etish lozimligidir. 
Obyektga boshqaruvchi ta'sirning oldindan belgilab qo‘yishlar bo‘yicha shakllanishi 
boshqarish
yoki 
sozlashning
qonuni
(boshqarish algoritmi) deb ataladi. Chiziqli va egri chiziqli boshqarish qonunlari mavjuddir. 
Obyekt ustidan sozlash yoki boshqarish operatsiyasini, inson ishtirokisiz, sozlovchi yoki boshqaruvchi 
qurilma avtomatik sozlash yoki boshqarish asbobi deb ataladi. Shunday asbob va ob’ektlar yig‘indisi avtomatik 
boshqarish tizimini tashkil etadi. 

---

Boshqarish obyektining ishi nazorat qiluvchi (ish jarayoni davomida o‘lchanib turiluvchi) ta’sirlar Z(z
1
, 
z
2
,....z
r
), nazorat qilinmaydigan tashqi ta’sirlar F(f
1
, f
2
,....f
m
) va boshqaruvchi o‘zgaruvchi X
chiq
(x
chiq1
, x
chiq2
,....x
chiqn
) 
lar to‘plamiga bog‘liqdir. 
Agar obyektning matematik ifodalanishi ma’lum bo‘lsa, u holda boshqariluvchi o‘zgaruvchilarni obyektga 
ta’sir etayotgan barcha tashqi ta’sirlar bilan bog‘liqligini bildiruvchi tenglamalar tizimi ham ma’lumdir. Shuning 
uchun berilgan tashqi ta’sirlar bo‘yicha boshqariluvchi o‘zgaruvchi X
chiq
(Z,F,X) ni aniqlash mumkin. Oddiy 
obyektlarda birgina boshqaruvchi ta’sir X
kir
va bir boshqariluvchi o‘zgaruvchi X
chiq
bo‘ladi, holos.
Har bir boshqarish ob’ektining ishi statikada va dinamikada ko‘rib chiqilishi mumkin. Statik rejimlarda tashqi 
Z, F ta’sirlar va boshqariluvchi X
chiq
ta`sirlar o‘zgarmas bo‘lib, vaqtga bog‘liq emas yoki vaqtning qisqa lahzalarida 
o‘zgarmas deb qabul qilinadi. Garmonik ta’sirlarda esa ob’ektning garmonik signallarini amplitudasi va fazasi bilan 
xarakteristikalanadigan kvazistatsionar rejim tahlil qilinadi. 
Ob’ekt statikasi o‘rganilayotganda ob’ektning statik xarakteristikasi deb atalmish X
chiq
=f(x) bog‘liqlik ko‘rib 
chiqiladi. 
дх
дХ
чик
/
hosila ishorasini o‘zgartirsa monoton ko‘rinishida 
дх
дХ
чик
/
yoki ishorasini faqat ayrim 
qiymatlarida nolga teng bo‘lsa, ekstremal ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. 

---

Ob’ekt dinamikasi o‘rganilayotganda ob’ektning X
chik
(Z, F, X) bog‘liqligi berilgan. Z(t), F(t) va X(t) ta’sirlari 
bilan tekshiriladi. Umumiy holatlarda ob’ektning differensial tenglamalar tizimini chiziqli differensial tenglamalar 
sistemasiga keltirish imkoniyatiga ega bo‘linsa, u holda bunday boshqarish ob’ekti