Referat mavzu: Elektron biznesda narx shakllantirish Bajardi: 9-1mars -21 guruh talabasi Berdaliyev Ibrohim

 
 
 
Bertran natijasining elektron savdodagi ahamiyati
Bertran xulosasi Bertran paradoksi deb ham ataladi. Bu shu bilan bog’liqki, narxlar raqobati nol 
foydaga olib keladi, bunda xatto bozorda 2 ta firma bo’lsa ham. Xuddi shunday natija 8 yoki mln 
sotuvchi bo’lsa ham yuzaga keladi. Amalda ko’ramizki bozorda o’z sotuvchi bo’lishiga qaraganda 
ko’p bo’lishi raqobatni kuchaytiradi. Bertran xulosasi bu paradoks u matematik nuqtai- nazardan 
to’g’ri va bizning borliqqa munosabatimizdan farq qiladi. Albatta xaqiqiy narx raqobati 
dunyosining ba’zi bir tomonlari Bertran tahlilida hisobga olinmagan.shuning uchun ham o’yin 
natijalari bilan haqiqiy, real sharoit farq qiladi. Bertran modelishga asoslanib quyidagi 3 xulosani 
olish mumkin:
1. Xaridor doim xam eng past narxli tovarni izlaydi, bunda sotuvchilar soni ma’lum emas. 
2. Sotuvchilar o’z konkurentlaring narx o’zgarishlariga e’tibor qilmaydilar, chunki analiz sotuvchi 
va xaridorning o’zaro ta’sirini ko’zda tutadi, bunda oxirgi natija 1 ta bo’ladireal xayotda esa bu 
natija bo’lmasligi mumkin. 
3. Maxsulotlar bir-xil va xaridorga ta’sir qiluvchi narsa 1 ta bo’lib, u –narxdir.
Tahlil firma markasiga bog’liqli xizmat ko’rsatishdagi farq tovarlarning mayda – chuydalari bilan 
farq qilishi kabi faktorlarni hisobga olmagan Bertran xulosasini o’quv maqsadlarida foydalidir. Uch 
xulosa bozor ideal raqobatini buzuvchi turli “ishqalanish ” larni paydo qiluvchi manbalar bo’lishi 
mumkin. 
Elektron savdoni ko’pincha “ishqalanish “ larsiz savdo deb atashadi. (Bil Geyts ga ko’ra –
“ishqalanishsiz kapitalizm”). . Bozordagi “ishqalanish” manbalrini aniqlash uchun o’tkazilgan 
iqtisodiy tahlildan foydalanib biz bu “ishqalanish”larni kamaytiruvchi texznologiyalarning iqtisodiy 
qimatligini osonroq tushunib etamiz.Buni faqat Bertran ning o’quv modelidan foydalanib qilish 
mumkin. Xaridorlarni tadqiq qilish va taqqoslovchi xaridlar : tovarlar qidirishga sarflarni iqtisod 
qilish. Agar xaridor narxlar xaqida axborotistash uchun kamroq vaqt va kuch sarf qilishni istasa va 
qidiruv uncha qimmat bo’lmasa, sotuvchilargaraqobat bosimi ortib ketadi. Shu bilan birga qidirish 
sarf xarajatlari ko’p bo’lmasa bu shuniko’rsatadiki, sotuvchilar axborot bilan yaxshi xabardor va 
ularga o’z raqobatchilaring narx siyosatlari bilan tanishib turishi osonroq. 
Qidirish xizmatlarini analiz qilish Shopbot larning foydalanishini stimullashtiradi, lekin haqiqatda 
ham qidirish arzonlashadimi ? 
Iqtisodiy tahlil nima berishi mumkin? 

---

12 
Bertran tahlilida xaridorlar doimo narxlar past bo’lgan sotuvchildarga murojaat qiladilar deb faraz 
qilinadi. Lekin bunday qilish uchun ular bunday sotuvchilarni topishlari kerak haqiqatda narxlarni 
taqqoslab tahlil qilish ko’p vaqt va kuchni olishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, odatda 
xaridorlar biror tovar yoki xizmat haqida “ umumiy tasavvur ”ga ega bo’ladilar. Ular umuman 
narxlarni taqqoslamaydilar, masalan ko’p magazinlar tovarlarni “o’zgarmaydigan narx ” larda taklif 
etadilar va agar bundan past narxli tovarni topsangiz bir narxlar farqini qaytarib beramiz deb va’da 
beradilar. 
Ma’lum bo’lishicha narxning bunday garantiyasi xaridor uchun etarli bo’lib tovarni sotib oladilar 
chekni esa kassirda qoldiradilar.
Nega iste’molchilaning bir qsmi narxlarni taqqoslab ko’rmaydilar ?bu qidirishning qimmat 
tushishish sabablimi? 
Bu savolga javob berish uchun faqat 1ta tadqiqiot o’tkazamiz. Faraz qilaylik shunday narx mavjud 
bo’lsin (boshqacha aytganda narxlar muvozanati mavjud bo’lsin) Barcha sotuvchilar bir-xil narxda 
taklif etsinlar, bunda iste’molchilarda pastroq narxdagi tovarnitopish istagi bo’lmaydi.Shuning 
uchun iste’molchilar hamasini o’zlari kirgan magazindan oladilar.Agar ular narxlarni taqqoslamas 
ekanlar sotuvchilarda ham narxlarni pasaytirish ehtiyoji tug’ilmaydi. Amalda birgina rastional narx 
–yakkaxokim narx bo’lib, u maksimal foyda beradi, bu narx talabiniqanoatlantiradi va bosh qa 
sotuvchilarni inkor qiladi. Raqobat bop narx Bertran taklif etgandek P-C bo’lmaydi. Xatto bu xulosa 
qidirish xarajatlariga bog’liq bo’lmagan holda to’g’rilicha qoladi. Birgina dalil shu bo’dadiki qidirish 
xarajati qanchalik oz bo’lsa ham mavjudligidir. AQSh da mahalliy qo’ng’iroqlar arzonturadi va 
qidirish xarajati -telefon orqali gaplashishga ketgan bir necha minut bo’dadi. Bizning bu holdagi 
xulosamiz Bertran nikiga qaraganda ham paradoksaliroqdir. Agar qidiruvga ketadigan bo’lsa, “bir-
xil narx gipotezasi ”mavjud bo’lmaydi. Bu erda sotuvchilar tabaqalantirilgan narxlar o’rnatishi va 
xaridorlarning olishdan olo’din narxlarni taqqolslashi ehtimoli katta bo’ladi. Haqiqatda ham 
sotuvchi va xaridolrlar hatti-haraaktlariign tadqiqioti qidirishlarga xarajat mavjeudligini ko’rsatadi.
1980-yil Holl Varian tomonidan o’tkazilgan tadqiqiotda iste’molchilar 2 guruxga bo’linadilar : 
1. Sotuvchini tavakkaliga tanlab, agar narx o’zlari kutganidan past bo’lsa sotib oluvchilar ;
2. Avval tovarlarning narxi eng arzonlarini istab topib so’ngra sotib oluvchilar
Har qanday sotuvchi birinchi xaridorlari tomonidan bo’ladigan talabning bir qismiga ega bo’ladilar, 
chunki bunday iste’molchilar narxlarni taqqoslamaydilar.Qisman sotuvchilar bir qton tovarlarga 
narxni pasaytirib savdoni boshqarishlari mumkin.Agar sotuvchi savdoni boshqarsa uning 2chi 
gurux xaridorlarni jalb etish imkoniyati ortadi. Ikki gurux xaridorlari bilan munosabatlarni o’yin 
shaklida ko’raylik. Muvozanat xolidpa va o’yinda sotuvchi vaqti –vaqti bilan tasodifiy sotuvni 
amalga oshiradilar. Sotuvning takrorlanishi talab xajmi, konkurentlar soni kabilarga bog’liq bo’ladi.
Narxlar kamayishining o’z –o’zidan ko’rinishi. 

---

13 
Keyingi vaqtldarda tadkikotchilar internet orkuali va an’anaviy usuldagi sotiladigan tovarlar 
narxlarnri tadkik kila boshladilar. Bunda yigilgan materiallar kuyidagi savollarga javob berishda 
ishlatilish mumkin : Internet raqobaati narxlarning yanada pasayishiga raqobatbardosh narxlarga 
olib keladimi ? Internet orkali savdo kiluvchilar narxi taklif va talabga yukori darajada mos keladimi 
? Bir turdagi tovarlar sotishda ishlab chiqaruvchilar va ma’lum bir ishlab chiqaruvchiga ishonchga 
bo’ladimi ?
Erik Braynolffson va Maykl Smit tomonidan 2000 yilda o’tkazilgan tadqiqotlar bu savollarga kitob 
va kompakt disklar yordamida javob beradi. Internet orkali sotilayotgan tovarlarga narx siyosatini 
takkoslash kuyidagi xulosalarni beradi : Internet orli narxlar 9 - 16 foizga arzon buladi.
Agar internet savdo borgan sari kuprok xaridorlar uchun kula y bula borsa sotuvchillar an’anaviy 
savdo ichida rakobatbardosh bulib kolish lari kiyin buladi. 2000 yilda Jefri Braun va Ostin Gulsfi o’z 
e’tiborlarini xayt sugurtasi bozoriga karatishdi. Ular o’tkazgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki 
internet dan foydalangan xususiy shaxslarning sugurtasi ulushi 10% ga ortib sugurta xizmati 5 % ga 
arzonlashgan. Tadkikotchilar shunday xulosaga kelishdiki internet orkali sugurta odatdagiga 
karaganda 100 birlikka arzonlashgan. Odatdagi sug’urta narxi 0.35$ bulsa, internet orqali taklif 
etilgan eng arzon narx 0.01$ bulgan. Bu ko’rsatadiki – narxni yangilash bilan bogli k xarajatlar 
kamayishi sotuvchilarga Internet orkali talab va taklif o’zgarganida narxlarni yanada effektiv 
o’zgartirish imkonini berdi.
Bozordagi narxlar farqi ancha.Internetdagi narxlar masalan masalan kitob uchun urtacha 33%, 
kompakt-disklar uchun 25% farq kiladi.Agar xar- bir sotuvchi ulushini xisobga olgan xolda Internet 
narxlarini taqqoslasak narxlar har- xilligi an’anaviy savdoga nisbatan unchalik emas.
Shunday kilib, tadqiqotlar Internet yanada effektivrok ishlaydigan bozor yaratadi. 
Narx pasayishiga shubxalar. 
Shopbotlardan foydalanish narxning pasayishiga olib kelishiga ikkita shubxa bor. 
1. Sotuvchilar o’z saytlarini blokirovka qilib Shopbot larni kiritmasligi mumkin. 
2. sotuvchilar Shopbot lardan foydalanib bir-birining narxlaridan xabar dor bo’lishilari va yuqori 
narxlarni ushlab turishga kelishib olishlari mumkin.
Amalda Shopbot ning ko’p texnologiyalaridan ko’rinadiki, sotuvchilar o’z saytlarini blokirovka 
qilishlari mumkin, lekin ular bunday qilmaydilar va xatto o’zlari tadqiqotga qo’shilishlari uchun xaq 
to’laydilar sotuvchi nega to’lashga rozi ? Xech bir kompaniya iste’molchilardagnn o’z o’z xizmatlari 
uchun xaq olmaydi. Ulardan ko’pchiligi sotuvchilardan ularni qiladigan xizmatlarining taqqoslama 
ro’yxatga kirgani uchun xaq oladi va ko’pchilik sotuvchilar sayt bilan qidirdganda ularning 
talablarini ko’rsatish xaqida kelishib oladilar. Shunday qilib, “tanlash”da qatnashib sotuvchilar 
to’g’ridan –to’g’ri narx raqobatidan bosh tortadilar. Boshqacha aytganda Shopbot saytida 
ro’yxatdan o’tib sotuvchi o’zining raqobatchilariga narxnipasaytirish istagi yo’qligi xaqida signal 

---

14 
beradi. Buning ustiga bir-birining qo’ygan narxlarini bilgan xolda, bir-birning narxsiyoatiga javob 
berishga va yuqoriroq narxlani saqlab turishga intilishadi. Ularning intilishlari xozirgi vaqtda narxni 
maxfiy ravishda tushirish juda qiyin va narxlar “urushi “ ga olib kelishi mumkinligani aytib turadi.
Bertran tahliliga binoan, sotuvchilar bir- birlarining narx siyosatiga ta’sir qila olmaydilar. Xozir 
Bertran modelini “bir o’q” modeli deb xam atashadi. Real ishda sotuvchilarning o’zaro xarakat 1ta 
kelishuv kelishuv bilan to’xtamaydi. Qanday qilib sotuvchilarning o’zaro ta’sirini xisobga olgan 
xolda Bertran nazariyasini kengaytirish mumkin ? Elektron savdo uchun iste’molchilarga qanday 
axmiyatga ega bo’ladi. 
Bertran sotuvchilarning narxni arzonlatishlari foyda sarf xarajati bilan tenglashishga olib keladi va 
sotuvchilar foyda ololmaydilar. Lekin savdogarlar biror yo’l bilan kelishib olishsa va yuqoriroq 
narxlarni qo’yishsa ikkalasi xam foyda oladi. Agar sotuvchilar ko’p marta o’zaro kelishi nima bo’ladi 
?Extimol ular kelishilgan narxni ushlab turishi haqidagi kelishuvni buzmaslik haqida kelishib olarlar, 
chunki bu ularning kelasi yili oladigan foydaga ta’sir qiladi.Bu shunibildiradiki ulaning xamkorligi 
davom etgani ularning kelishuv natijalari ma’lum emas. 
Agar sotuvchilar muntazam xamkorlik qilar ekan ular tannarxdan yuqori narxni o’rnatadilar. Lekin 
bunday qilish uchun ular narxnipasaytirganni jazolay olishlari kerak, buning uchun ular 
raqobatchilarning narxlari haqida ma’lumotga ega bo’lishlari kerak. Shopbotlar bunday 
imkoniyatni beradi. Shunday qilib, Shopbotlar bozor narxlari shakllanishida ishtirok etadilar : 
1) Shopbot lar iste’molchilarning qidirishga ketadigan xarajatlarini kamaytirib, sotuvchilarga 
bosim o’tkazib ularni narxlarni kamaytirishga majbur etadilar ; 
2) Shopbot lar narxlarning “ shaffofligini “ ta’minlab sotuvchilarning narxni orttirishga 
imkoniyatlarini rag’batlantiradilar; 
Keyingi paytlarda fomulalar yordamida bir turli tovarlar bozorida narxlarning xilma –xilligini 
tavsiflaydigan ko’plab iqtisodiy modellar yaratildi. Eng diqqatga sazovorlaridan biri 2001-yili Maykl 
Bey va Jon Morgan tomonidan olib borilgan ish bo’lib, u ularning modeli muvozanat bo’lganda 
Shopbot lar firmalardan o’z xizmatlari uchun yuqori xaqlar olib, tovarlarga narxlar shakllantirishda 
qisman ishtirok etadilar. 
Ikkinchi qiziqarli modelni 2002-yili Ganeshlya va Emit Pazgal lar ishlab chiqqanlar. Bunda ular 
Shopbot lardan va boshqa kanallardan foydalanuvchi firmalarning narx shakllantirishlariga e’tibor 
berganlar. Ularning modellari, kitoblar, kompakt –disklar va videokassetalar narxlari xaqidagi katta 
miqdordagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan xolda yaxshi samara beradi. 
Personalizastiya iqtisodi. 
Bertranning raqobatga yondoshishi yanada kengaytirilishi mumkin va sotuvchilarning 
differenstiallangan narxlari xolatini o’rganishga imkon beradi.

---

15 
Tovarlar differenstiyasi. 
Bertran ning natijalari iste’molchilar o’z tanlashlarida faqatgina narxga e’tior qiladilar deb faraz 
qilgan.Lekin sotuvchilar reklama, xizmat sifati kabilar bilan xaridorlarni o’z savdo markalariga 
xayrixohliklarini orttirishga xarakat qiladilar.Bunga erishgan sotuvchilar keyinchalik narxlarni 
ozgina ko’tarib qo’yiishlari mumkin, bunda ular xaridorlarning tanish firmalarni afzal ko’radi deb 
umid qiladilar. Bu xolda Bertran modeli ish bermaydi.Agar sotuvchilar bir-biridan farq qilsa ular 
narxlarni tannarxdan yuqori shakllantirib foyda oladilar.