Tezroq reaksiya (yuqorida) va sekinroq reaksiya (quyida). Reaksiya mobaynida
reagentning konsentratsiyasi kamayadi va mahsulotniki ortali.
Har qanday berilgan sharoitlarda moddaning tabiati tezlikni aniqlaydi.
Masalan, xona temperaturasida
vodorod ftor bilan juda tez, ammo azot juda sekin
reaksiyaga kirishadi:
H2(g)+F2(g) = 2HF(g)
(juda tez)
3H2(g)+N2(g)=2NH3(g)
(juda sekin)
Demak, har qanday reaksiya turli sharoitlarda turli tezliklarga ega.
Kimyoviy jarayonlar juda keng tezliklar diapazonlariga ega bo ‘lishi mumkin.
Masalan, neytralizatsiya, portlashga bir necha sekund ketishi mumkin. Mevalarning
chirishiga o‘xshash, bir necha bosqichga ega reaksiyalaming ketishi uchun kunlar va
oylar ketishi mumkin.
Albatta hech kim o‘lgan o‘simliklardan million yil mobaynida ko‘mir bo‘lishini
kutishni xoxlamaydi. Reaksiya tezligini bilish hayot va o ‘lim
orasidagi farqni,
sanoatda mahsulot hosil bo‘lishi uchun ketgan vaqt orasidagi farqni bilishga yordam
beradi.
Biz tezlikka ta ’sir qiluvchi 4 faktorni nazorat qila olamiz:
reagentlar
konsentratsiyasi, fizik holat, reaksiya temperaturasi va katalizator. Biz bu bo‘limda
birinchi uchtasini ko‘rib chiqamiz va oxirgi to ‘rtinchisini ko‘rib chiqamiz.
1.
Konsentratsiya, molekulalar reaksiyaga kirishishi uchun bir-biri bilan
to ‘qnashishi kerak.
Reaksiya tezligiga ta ’sir qiluvchi asosiy
faktor bu reagentlarning
konsentratsiyasidir, chunki reaksiya faqat molekulalar to ‘qnashganida amalga oshadi.
Qanchalik ko‘p molekulalar bo‘lsa, ularning to ‘qnashish ehtimoli shunchalik ortadi
va
reaksiya
amalga
oshadi.
Shu
sababdan,
reaksiya
tezligi
reagentlar
konsentratsiyasiga proporsionaldir
2.
Fizik holat,
molekulalar to ‘qnashishi uchun aralashishi kerak. SHuningdek,
reagentlar qanchalik oson aralashishini aniqlaydigan to ‘qnashuvlar chastotasi fizik
holatga bog‘liq bo‘ladi. Reagentlar bir xil fazada bo‘lishsa,
masalan suvli eritmada,
xar qanday termik siljish molekulalarning to ‘qnashuviga olib keladi. Agar reagentlar
turli fazalarda bo‘lishsa, reaksiya faqat fazalar yuzasida sodir bo‘ladi, shuninng
uchun ular yuzasini maydalash bilan ko‘paytirish kerak. Shu sababdan,
qattiq yoki
suyuq fazalar qancha ko‘p yuzalarga bo‘lingan bo‘lsa ularning tezligi shuncha tez
bo‘ladi. Masalan, qalin po‘lat bo‘lagi kislorod oqimida yonmaydi, ammo xuddi shu
sharoitlarda yupqa po‘lat bo‘lagi osonlik bilan alangalanadi.
56
3.
Temperatura: molekulalar yetarli energiya bilan t o ‘qnashishlari kerak.
Odatda
temperatura reaksiya tezligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ikkita oshxona jixozi bu ta ’sirni
ko‘rsatib beradi: muzlatgich ovqatdagi kimyoviy jarayonlarni
sekinlashtirib beradi va
gaz pechi kimyoviy jarayonlarni tezlatib beradi. Chastota va to ‘qnashuvlar
energiyasini ko‘paytirgan holda temperatura reaksiya tezligiga ta ’sir ko‘rsatadi.
•
To‘qnashuvlar chastotasi. Gaz na’munasidagi molekulalar turli tezliklarga ega
bo‘ladi, turli temperatura futsnksiyalariga ega bo‘lib. Shu sababdan, yuqori
temperaturalarda to ‘qnashuvlar chastotasi ortadi va ko‘p
molekular reaksiyaga
kirishadi.
•
To‘qnashuvlar energiyasi. Temperatura asosan reaksiyadagi molekulalarning
energiyasiga va to ‘qnashuvlar energiyasiga ta ’sir qiladi. K o‘p to ‘qnashuvlarda
molekulalar bir-biri bilan urilishi uchun etarli darajada energiyaga ega bo‘lishadi.
Ammo, ba’zi to ‘qnashuvlarda molekulalar energiyasi etarli bo‘lmaydi., Azot
monooksid (NO) va ozon (O3) orasidagi to ‘qnashuvlar natijasini 16.2 rasm
ko‘rsatadi. Yuqori temperaturalarda etarli energiyali molekulalar to ‘qnashadi va
ko‘proq molekulalar reaksiyaga kirishadi:
Kimyoviy kinetika reaksiya tezligini, vaqt
mobaynida konsentratsiyaning o ‘zgarishini
o ‘rganadi.
Berilgan
sharoitlarda
har
bir
reaksiya
o ‘zining tezligiga ega.
Reagent molekulalari orasidagi to ‘qnashuv
chastotasini orqali konsentratsiya reaksiya
tezligiga ta ’sir ko‘rsatadi.
Reagentlar qanday
aralasha olishini aniqlash
orqali fizik holat tezlikka ta ’sir ko‘rsatadi.
Reagent molekulalari orasidagi to ‘qnashuv
.
,
u
.
,
chastotasini va energiyasiga ta’sir qilish
yetarli to qnashuv energiyasi kerak
^
^
° ^
bo‘ladi
orqali temperatura tezlikka ta sir qiladi.
Vant-Goff o ’zining tajribalari asosida harorat har 100C ga oshganda reaksiyaning
tezligi 2-4 marta ortishi aniqlandi.
Faraz qilaylik, biror reaksiyaning tezligi har 100C
da 2 marta yoki 100% ortsin. Agar 100C da reaksiya tezligiga 1 ga teng bo’lsa, 100 C
da 2 ga, 200 C da 4 ga, 300 C da 8ga, 400 C da 16 ga, 500 C da 32 ga, 600 C da 64 ga,
700 C da 128 ga, 800 C da 256 ga, 900C da 512 ga, 1000C da 1024 ga teng bo’ladi.
Demak, harorat arifmetik progressiya bilan ortandi. Harorat 1000 C ortganda reaksiya
tezligi 124 marta ortadi. Agar reaksiyaning 00 dagi tezligini V0 bo’lsa,t dagi tezligini
Vt bilan belgilasak reaksiya, tezligini harorat bilan o ’zgarishini quyidagi formula
bilan aniqladi.
12 “
11
Vt = Va • y
Bu yerda y - reaksiyaning harorat koeffitsienti deb yuritiladi va harorat 100C
ko’tarilganda reaksiya tezligining necha marta oshishini ko’rsatuvchi son.
Do'stlaringiz bilan baham: 
