Innovatsiya va intergatsiya

5-vo6nalish. 
Intellektual mashqlar.
Intellektual mashqlar ham boshqotirmalar singari o'quvchilarni 
ijodiy faoliyatga, motivlashtirishga xizmat qiladi.
Ijodiy bilimlar tizimi (IBT) intellektual mashqlar izchil kreativ 
ta iim n in g didaktik prinsiplari asosida tuzilgan. U maxsus bilimlarni 
talab qilmavdigan, faqat fikrlash. topqirlik va mustaqil yechimlarni 
talab qiladigan ijodiy topshiriqlarni o^z ichiga oladi. Bu bilimlarning 
murakkablashtirilgan tizimi bo'lib. o'quvchilar yoshiga mos maqsadga
134

---

vo'naltirilgan qiziquvchaniikni, 
ijodiy 
qobiliyatni. 
tafakkurni, narsa- 
larga 
o‘zgacha qarashni 
talab 
etadi. 
Ijodiy bilimlar 
tizimi -
intellektual 
m ashqlar o'zida 
asosan quyidagicha topshiriqlarni qamrab 
oladi:
- Taxminiy 
xulosalar 
chiqarish: ular o'quvchilarni sabablar 
va 
oqibatlar haqida 
fikrlashga majbur 
qiladi.
- Obyektlarni noodatiy qollanishi.
- Qonuniyatiarni izlab topish (bu topshiriqlar mantiqiy fikrlashni, 
um um lashtirish qobiliyatini rivojlantiradi).
- K utilm agan vaziyatlarda to"g“ri 
y o i tanlay 
olish, bunday to p ­
shiriqlar bolada 
mardlikni 
rivojlantiradi.
- Mavjud 
obrazlar 
asosida obrazlar 
sxemasini 
tuzish 
(abstrakt 
tafakkurni, 
asosiy sifatlarni, obyekt tarkibi).
- Obyektni rivojlantiruvchi vazifalar, masalan, o'yinehoqlarni 
(kuzatuvchanlikning mustaqil yechimini topa olish va o;z fikrini 
himoya 
qila 
olish 
mashqlari).
- Topshiriq chegarasidan chiqa olish qobiliyatini rivojiantirish, 
fikrlash inersivasini yengib o lis h .
- Maqsadga yo'naltirilgan savollar bera olish va javoblar asosida 
predmetni aniqlash.
- Tafakkurni 
bosqichma-bosqich rivojiantirish.
Mazkur 
dars 
komponentining 
psixologik 
qiymati shundaki, 
aqliy 
m ehnat 
qoidasi 
va shakli 
mustahkamlanadi, fikrlash samaradorligini 
oshirish, 
y ec h im la m in g
alohida bosqichlarida ijodiy jarayonning 
malaka
lari 
shak 
1 lanad
i
.
Intellektual mashqlar bosh 
funksiyasi murakkab 
topshiriqlar 
baja- 
rishda axborot tahliliga asoslanishdan iboratdir.
6“yobn alishe 
Fikrlashning 
kompy liter 
intellektual 
(tayanchi) 
yordam i.
Fikrlashning 
kompyuter 
intellektual 
yordam i motivlashtirilgan 
topshiriqlar, 
boshqotirma shaklidagi mashqlar, 
intellektual 
topshiriqlar 
asosida 
yuzaga kelgan 
g ’oyalarni davom 
ettiradi 
va chuqurlashtiradi. 
Fikrlashning kom pyuter intellektual 
yordam ini 
q o ila s h kom pyuter 
muhitining, ayniqsa, 
imiltimediyalar, 
interaktiv o‘zaro ta’sir vositalari- 
nlng qo'shim cha 
imkoniyatlaridan foydalaniladi.
Fikrlashning kompyuter 
intellektual 
vordami bloki 
topshiriqlari- 
ning 
avvalgi bloklar 
topshiriqlar! 
bilan chambarchas 
b o g i i q b o iish i
135

---

zarurligini esda tutish kerak. Hayotdagi aniq obyektlar ustida top- 
shiriqJar bajarishdan virtual obyektlarga ko'chirish, tashqi cfrganishdan 
ichki o'rganishga. ya’ni fikriy o'rganishga olib keladi. Virtual muhitda 
o6quvchining ko'rish kanali haddan ziyod faollashadi, muammoning 
yechimini topishga boig an qiziqish va ehtiyoji faoliyatni kompyuter 
texnikasi bilan uyg’unlashtiradi. Fikrlashning kompyuter intellektual 
yordamida topshiriqlar bajarish o'quvchi tafakkurini. fikrlashi, diqqati, 
xotirasini rivojlantiradi va qonuniyatlar haqidagi malakalari hosil 
bolishiga imkon iyat varatadi.
Kompyuter didaktik o'vinlar mazmuniga qo'viladigan talablar 
quyidagicha:
1-talab. Kompyuter didaktik ow
\ inlardan fovdalanishda belgilangan 
bosqichlarga qat’iy amal qilish kerak. Dastlab bolalar «Boshqotirma» 
blokida tanish bo ig an obyektlar bilan ishlaydilar. o‘ynaydilar.
Kevin ular notanish elementlar qo'shilgan obyektlar bilan. kevin 
notanish obyektlar bilan ishlaydilar.
2-talab. Mazmunan ular ketma-ketlikda bolishi kerak.
Sodda topshiriqlardan murakkabga.
Aniq (konkret) dan mavhum (abstraktjga.
Kam hajmdan katta hajmga.
3-talab. Kompyuter didaktik oS in lar turli tipda boladi: alohida 
qismli suratlarni yiglsh. rangli mozaikalar, elementlardan konstruk- 
sivalash. xotirani, diqqatni rivojlantiruvchi, qonuniyatlarni aniqlovchi, 
obyektlarni klassifikatsiyalovchi va b.
4-talab. Topshiriq: yorqin rangli. bezatilishi tajovuzkor bo6masligi 
kerak. Bezash ishlarida oTganilayotgan kursdagi mavjud materiallardan 
foydalanish maqsadga muvofiq. Bunday' holatda o'rganish samarasi 
oshib, o’quv material qo“shimcha mustahkamlanadi.
5-talab. Ekranning maksimal tolaligi minimal tugmalarni ishlatgan 
holatda amalga oshirilishi kerak.
6-talab. Qollab-quvvatlovchi bolalar musiqasining j o ’rligining 
taininlanishi, zaruratda ularni o'chirib qo'yish imkoniyatining mav­
judligi.
7-talab. Topshiriqning ayrim bosqichlarini muvaffaqiyatli yakun- 
lashda. rag‘batlantirish maqsadida qiziqarli kitoblar sovg'a qilish lozim. 
Fikrlashning kompyuter intellektual vordamining psixologik asosi
136

---

shundaki, dars jarayoniga virtual obyektlar ishtirokida topshiriqlar va 
mashqlarni kiritish har xil shakl va turdagi fikrlash operatsiyalarining 
analiz va sintez qilinishiga olib keladi. Tavsiya etilayotgan o'yinlar 
tizimli differensiatsiyalangan bo'lib. dastur materialini to'liqroq 
o'zlashtirish bilan birgalikda o'quvchining ijtimoiy hayotga kirib borishi 
samaradorligini oshiradi.
MaTumki, o'quvchiga o'z xulqini samarali tashkil etish uchun 
yangilikni qabul qilish va o'zgarishlarga tayyorlik muhimdir. Yaratuv- 
chanlik ruhidagi kompyuter o'yinlar orqali go'dak yangilik yaratuv- 
chisiga aylanadi, uni o’rab turgan olam tuzilishining ko'pgina yangi 
tomonlarini o'zlashtiradi va o'rganadi. Falsafaning miqdor va sifat 
o'zgarishlari, butun va qistn birligi haqidagi qonuniyatlarini o'zida 
kashf etadi.
N.M. Sechenov ta’kidlaganidek, mustaqil tushunish o'z tushuncha- 
lariga tanqidiy yondashuvni shakllantiradi, ya’ni o'z ichki tushuncha- 
larini tashqi muhitdan ayro holda tahlil qilish, taqqoslash imkonini 
beradi. Bolaning ongi uning ongli kompyuter virtualini vizual shaklda 
ko'rsata oladi. Bolaning ongi uning ongli harakatlari bilan uyg'unlikda 
rivojlanadi, ong uning harakatlariga asos sifatida sharoit yaratadi.
Refleksiya o'zini anglashning vana bir xarakterli ko'rinishi bo'lib. 
u o'z qarorlarining oqibatlarini kow
ra bilish va o'zi boshqalarning 
xulq-atvori ustidan tizimli kuzatishni ta'minlaydi. Tafakkur va o'zini 
anglashning uyg'unligida mustaqil va maqsadga yo'naltirilgan holda o'z 
xulqini boshqarishdek muhim ijtimoiy samaraga erishiladi. Kompyuter 
yordamida ishlash o'quvchilarning fikrlashining yangi psixologik yoki 
ommaviy shakli bo'lib, ta’lim sifatini va axborotlarni o'zlashtirish 
tezligini oshirish imkonini beradi. Masalalarning yechimini topishdagi 
qiyinchiliklar yangicha usullarda yechimlarni izlab topishni taqozo 
etadi. O'zgartirilgan sharoitlarda noodatiy qarorlar chiqarish qobiliyati 
shaxsning o'z ustida ishlashini ta’minlaydi.
7-yofcnalish. Rezyume.
Darsning bu qismi o'qituvchi va o'quvchi orasida aniq dars mavzusi 
bo'yicha materiallar yuzasidan fikrini bilish va baholashda qarama- 
qarshi aloqa o'rnatish imkonini beradi.
Har bir kreativ yo'nalishning dars mazmuni va psixologik asosi 
quyida berilgan:
137

---

«Dars» tizimida tizimli tashkil etuvchi element bo*lib, bolaning 
ijodiy potensial ini yuqoriga ko'taruvchi o'quvchining ijodiy faoliyati 
ko'zda tutiladi.
Q ‘qituvchi diqqatiga bunday mashg'ulotlarning dastlabkisi shunisi 
bilan diqqatga sazovorkL u pedagog va sinf orasida ijodiy mikro- 
iqlimni o4zaro tushunish va ishonchni uyg'otadi. Buning uchun 
o'qituvchi darsni o'yin shakl id a qiziqarli tarzda o'quvchilar diqqatin i 
bir faoliyatdan ikkinchisiga qaratib. istisnosiz barcha o'quvchilarni faol 
izlanish faoliyatiga jalb qila bilishi kerak.