|
“Haydar Xorazmiy Xorazmda
to‘plangan adabiyotshunoslikka oid boy merosni jiddiy
o‘rganib, uning yaxshi tomonlarini rivoj lantirishga, o‘z ijodi-
da ularni qo‘llashga harakat qilgan”
6
ligini qayd etadi.
Keltirilgan misollardan kelib chiqib, Abduqodir
Hayitmetov Navoiy adabiyotshunosligining ilgarigi adabi-
yotshunoslikdan farqi uning bu masalalarga o‘z davrining
ilg‘or dunyoqarashi bilan xalqparvarlik, insonparvarlik kabi
jihatlarga tayanib yondashganida, deb biladi.
Ma’lumki, tazkirachilik qadimiy va boy tarixga ega
bo‘lib, o‘zining muayyan janriy xususiyatlari bilan ajralib
turadi. “Tazkiralar ko‘pincha yo geografi k, yo monografi k,
yo xronologik, yo sulolaviy, yo ijodiy prinsipda quriladi yoki
shoir nomlarining oxiridagi harfl ariga qarab alifbe tartibi-
da beriladi. Ammo bu prinsiplarning ikki-uchtasini qo‘shib,
aralashtirib tazkira tuzgan mual lifl ar ham bor”
7
.
Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” asari kompozit-
sion tuzilish jihatidan ham yuqorida tasnifi berilgan tazki-
ralarga o‘xshamaydi. Undagi birinchi, ikkinchi, uchinchi
majlislar xronologik tartibda yoritilgan. Beshinchi va ol-
tinchi majlislar esa jo‘g‘rofi y aqidaga amal qilib tuzilgan
– Xurosonda yashaganlar va Xurosondan tashqarida
yashaganlarga ajratilgan. Yettinchi majlis sulolaviy tazkira
ko‘rinishiga ega bo‘lib, unda to‘planganlar temuriylar sulo-
lasining vakillaridir. Sulton Husayn Boyqaro she’riyati tahlil
qilingan sakkizinchi majlis esa monografi k tadqiqot tarzida
tartib berilgan.
Abduqodir Hayitmetov ushbu asarni “sifat jihatidan
yangi tipdagi tazkira–antologiya” deya baholar ekan,
hukm ron mafkura tazyiqi sabab bo‘lsa kerak, temuriy su-
lola shoirlari hamda Husayn Boyqaro adabiy mahora ti aks
etgan yettinchi va sakkizinchi majlislar tahliliga maxsus
o‘rin ajratmaydi.
Olim adabiyotning ijtimoiy vazifasi, unda mazmun va
shakl birligi, an’ana, mahorat, til, adabiy mahorat, hayo-
tiylik, janriy xususiyatlar, ijodkorning xulq-axloqi kabi ma-
salalar Alisher Navoiy adabiy tanqidchiligining tub ma-
salalari ekanligini uning ilmiy va badiiy barkamol asarlari
tahlili misolida isbotlaydi.
Alisher Navoiy adabiy-tanqidiy qarashlarining yana bir
muhim xususiyati shundaki, shoir adabiyotshunoslik ning
qay bir muammosiga to‘xtalmasin, unda, albatta, ijod-
korning axloqi masalasi ham muhim o‘rin egallaydi. Misol
uchun “Badoye ul-bidoya” devoni debochasida Alisher
Navoiy g‘azalning mazmun va tuzilishi jihatdan yaxlit
bo‘lishi lozimligi, oshiqona kayfi yatlar bayoni ichida axloq-
qa, ma’rifatga doir fi krlarning bo‘lishi zarurligini uqtiradi.
Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari shaklla-
nishida uning axloqiy dunyoqarashi ham muhim rol o‘yna-
gan. Abduqodir Hayitmetov masalaning bu jihatlariga ham
alohida e’tibor qaratadi. Navoiyning “Majolis un-nafois”
asarida biror shoirning she’riy ijodiga baho berilishidan ol-
din, avvalo, uning axloqi to‘g‘risida mulohaza bildirilganiga
bir qancha misollar keltiradi.
Navoiy ham axloqiy qiyofasi, ham ijodi go‘zal bo‘lgan
shoirlarga samimiy munosabatda bo‘ladi. Bu masalani
yoritishda axloqi yolg‘on va adolatsizlikdan iborat bo‘lgan
shoirlar guruhiga uning salbiy munosabati kuzatiladi.
Masalaning ayni jihatlariga e’tibor qaratgan Abduqodir
Hayitmetov “Majolis un-nafois”ning xalqchillik an’anasi-
da yaratilganligiga o‘nlab misollar keltiradi hamda Navoiy
ada biyotshunosligi va tanqidchiligining muhim xususiyat-
laridan biri – qalam ahllari ijodiga nisbatan uning betaraf,
xolis turishidir, degan xulosaga keladi. Bu asar faqat
ada biy-tanqidiy ahamiyatga ega bo‘lmay, balki tarixiy, et-
nografi k ahamiyatga ham ega ekanligini yozadi: “Chunki
unda o‘sha davr tarixi, urf-odatlari, shoirlardan boshqa
davlat arboblari, ilm, madaniyat, san’at ahllari hayotini
o‘rganishga doir muhim ma’lumotlar ham uchraydi”
8
.
Navoiy asarlarida turli adabiy janrlar – g‘azal, masnaviy,
tuyuq, muammo haqidagi mulohazalar, ularning nazariy
xususiyatlari to‘g‘risida qimmatli fi krlar bildirilgan. Bu fi krlar
Alisher Navoiyning adabiy jarayonni, qayd etilgan janr-
larning taraqqiyoti va xususiyatlarini chuqur kuzatishi,
umumlashtirishi natijasida maydonga kelib, zamonasi-
dagi adabiy tajriba, badiiy mahorat kabi masalalar bilan
bevosita bog‘liq ekanligining ilmiy isbotlanishi Abduqodir
Hayitmetov tadqiqotining jiddiy yutug‘idir.
Biroq Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlarini o‘rgani-
sh davomida olim ayrim muhim masalalarga e’tiborsizroq
qaraydi. “Navoiy tanqidchiligida biz yana boshqa nar-
sani, ya’ni adabiyotning mayda-chuyda masalalari ustida,
ba’zan badiiy asarning shakliga oid kichik masalalar ustida
uzoq to‘xtalish, bahslashish kabi hollarni ham ko‘ramiz, –
deb yozadi u va bunga misol qilib “Xamsat ul-mutahay-
yirin” asarida Hasan Dehlaviy she’ridagi o‘xshatish ustida
kechgan bahsni misol keltiradi:
“Zihi darunam diro zamon-zamon batu mayli...” to bu
baytga yetishtiki:
Do'stlaringiz bilan baham: |
