Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

“Ақл инсонлар-
нинг пири комили, муршиди ягонасидур. Жаноби 
Ҳақ инсонни ҳайвондан сўз ва ақл ила айирмишдур. 
Расули акрам набиййи муҳтарам саллоллоҳу алайҳи 
вассаллам афандимиз: “Эй инсонлар! Ақлингизга та-
возеъ қилингиз. Сиз жаноби Ҳақ буюрган ва қайтар-
ган нарсаларни ақлингиз ила билурсиз”, – демиш лар”.
А.Авлоний инсон саломатлиги тўғрисида фикр 
юритар экан, унинг асосий омилларидан бири – то-
залик ҳақида алоҳида боб ажратади. “Назофат” деб 
номланувчи бобда одамни халқ ўртасида, ҳатто 
Аллоҳ қошида севимли қиладиган восита покиза-
лик, назофатдир. Инсон нафақат ўз баданини, ки-
йим-кечагини, шу билан бирга, яшаб турган жойини, 
муҳитини, шаҳрини, ватанини покиза сақлаши керак-
лигини алоҳида таъкидлайди.
Жоҳиллик, ғофиллик, танбаллик – илмсизликдан. 
Илм билан инсон мартабаси юксалади, номи-нишо-
ни улуғланади, ўзи иззат-ҳурматга сазовор бўлади. 
Инсон фақат илм-маърифат билангина улуғ мақсад-
ларга эришиши мумкиндир. 
Абдулла Авлоний “Туркий гулистон...” асарида 
ушбу масалага “Илм” ва “Ақсоми илм” бобларини 
ажратган. Ақл илму тажриба билан камол топади. 
Авлоний фикрича, илм ҳар ишда бизга раҳнамо, икки 
дунё саодатига ноил этувчи улуғ неъматдир. Илмсиз 
киши мевасиз дарахт кабидир. Унинг энг яқинлари-
гагина эмас, ҳатто ўзига ҳам фойдаси тегмас. Асар 
муаллифи илмни икки қисмга: илми диний ва илми 
фанийга ажратади. Аммо у бу илмлар ўртасига тў-
сиқ қўймайди, аксинча, диний билим эгаси ҳам ҳисоб, 
ҳандаса, тарих, ҳикмат, тиб, кимё, зироат каби фан-
ний илмларни ўрганиши зарурлигини таъкидлайди. 
Муaллиф ҳар бир миллатнинг тараққий ва таолий-
си ёшларнинг илм ва маърифатига, ҳунар ва санъ-
атига боғлиқ эканини ёзиб, шундай дейди: 
“Ажабо, 
Қуръонимиз, Пайғамбаримиз (c.a.в) ўқингиз, деб амр 
қилғон ҳолда, бизлар на учун ҳаракат қилмаймиз, 
бошқа миллатларнинг ўғуллари, қизлари кеча де-
май, кундуз демай, ёз демай, қиш демай, илм йўлида 
жонларини фидо қилуб, қовушуб, югурушуб, кўзла-
римизни қамашдуруб турган бир замонда бизлар 
ҳамон уйқудан, ғафлатдан, жаҳолатдан бошимиз-
ни кўтармаймиз, ибрат олмаймиз. Пайғамбаримиз 
(с.a.в): “Олим бўл, илм талаб қилувчи бўл ёки илмни 
эшитувчи бўл, ҳеч бўлмаса, шуларга муҳаббат қи-
лувчи бўл, бешинчиси бўлма, ҳалок бўлурсан”, – де-
мадиларму?”
Бундан ҳам каттароқ тўсиқ мустамлакачи маъмур-
лар бўлиб, ўлкада ҳар қандай янгиликка, айниқса, 
маориф соҳасидаги ўзгаришларга, жадид мактабла-
рининг халқ маънавиятига кириб боришига тиш-тир-
ноқлари билан қаршилик кўрсатар, уларга қарши 
курашда мутаассиб уламолардан устомонлик билан 
фойдаланар эдилар. Замонавий касб-ҳунар макта-
блари, олий ўқув юртлари очиш, миллатни илм-маъ-
рифат нуридан баҳраманд қилишни губернaторлик 
маъмурлари xаёлларига ҳам келтирмас эдилар. 
Озгина бўлса-да, рус тили ва ҳисобдан ибтидоий 
тушунчага эга бўлиш учун эса рус-тузем мактабла-
ридагина ўқиш шарт, аммо бу мактабларнинг қабиҳ 
мақсади маълум эди. 1907 йили Туркистонга саёҳат 
қилган Петербургда чиқадиган “Улфат” газетасининг 
муҳаррири Абдурашид қози Иброҳимов бу масалага 
алоҳида эътибор беради.
А.Авлонийнинг Ватан ҳақидаги қарашлари янада 
муҳим. Ватан – она каби ягона, муқаддас. Эътибор 
беринг, 1960–1970-йилларда Эркин Воҳидовнинг 
“Ўзбегим”, Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон” қасида-
лари, “Мен нечун севаман Ўзбекистонни?” шеърлари 
ўзбек халқи орасида севиб ўқилган. 
Сабаби бу шеърлар шўро ҳукумати ўша вақтлар-
да халқ онгига, шуурига сингдирмоқчи бўлган Ватан, 
миллат ҳақидаги сохта тушунчаларни чилпарчин қи-
либ ташлади.
(давоми бор)

---

8
e-mail: [e-mail]
Adabiy taqvim
Qaysin tabiatan o‘zini dehqon va jangchi hisoblar-
di. U yuksak axloqiy me’yor va qoidalariga qat’iy amal 
qilardi, bu yo‘lda hech qachon chekinmasdi. Sharoitga 
mos lashish unga butkul begona edi. Vijdoniga xilof 
bo‘lgan masalada murosaga bormasdi. Bu gaplarni 
aytmang, u vaqtlar boshqa zamon edi, dersiz. Shodlik 
va qayg‘uda xalq bilan birga bo‘lish – bu so‘zlar aynan 
Qaysin uchun aytilgan.
Shon-sharaf g‘ururli insonlarga keladi. U tug‘ilgan 
yurtini har doim va hamma joyda yuragida saqladi, 
Inson degan unvonni bayroq kabi baland ko‘tarib ya-
shadi. Tog‘lik Qaysin ta’kidlagandi: 
“Tog‘dan baland 
faqat quyosh va Xudo”
. Bu so‘zlarida va aytgan vaq-
tidagi talaffuzida zarracha manmanlik yo‘q. Axir, bu 
insoniyatga yaxshilik sog‘ingan, qalbi ozodlik tuyg‘usi 
bilan to‘lgan har bir odamga xos fazilat.
Vijdonli odam dolzarb masalalar bo‘yicha o‘z-o‘ziga 
jiddiy va qiyin savollar berishdan qo‘rqmaydi. U bunday 
vazifani o‘ylab-o‘ylamasdan bajaradigan chaqqon “mu-
taxassis”larga ishona olmaydi.
Hayot nima o‘zi? Bu savolga faqat faylasufl ar javob 
izlashi kerakmi? Holbuki, bunday savol sharoitdan ke-
lib chiqqan holda har bir inson, butun insoniyat oldida 
har kuni ko‘ndalang turadi. Biz uning oldida tengmiz. 
Ijodkor odamning o‘ziga va dunyoga nisbatan qarash-
lari bor. Bu – uning muqaddas burchi. Chunki ijod qilish 
ishtiyoqi odamda faol harakatga rag‘bat uyg‘otadi, u 
olg‘a yurishdan, yangilikka intilishdan boshqasiga rozi 
bo‘lmaydi.
Qaysin Quliyev to‘g‘ri ma’noda har bir odam tabiatan 
shoir ekaniga ishonardi. Shoirlik mohiyatan kasb emas, 
u mashaqqatlar chekish evaziga shakllangan dunyoqa-
rash, hayotda paydo bo‘ladigan muammolarga yechim 
topishga intilishdir.
So‘zi bilan ishi bir odam xuddi mohir toshtarosh 
kabi, avvalo, Chegemdagi toshlarni mehr bilan silaydi, 
darhol toshni o‘ymaydi, parchalamaydi. Shunday mehr 
bilan ishlayotgan soqov temirchi ham tilga kiradi. Bu ho-
lat Qaysin Quliyevda shunday tasvirlangan.
O‘txonaning kovlar cho‘g‘ini,
Yo Olloh deb jamlar kuchini.
So‘ngra qo‘lga oladi bosqon,
G‘ayratidan titraydi sandon
.
So‘z muqaddas! Ular ko‘z ko‘rmagan dunyolarni 
kashf etadi. Ko‘z o‘ngingda turgan go‘zallikka qarab, 
uni inson qo‘li yaratganiga darhol ishonmaysan. Ammo 
qo‘l bilan yaratilgan barcha go‘zalliklar – ajdodlarimiz