Sharobiddin tojiboyev, nasibaxon naraliyeva

K aulerpalar Caulerpales tartibi
Tallomi k o ‘p yadroli sifonal tuzulishli, k o ‘plab plastidali, bazan 
k o ‘p o ‘zakli, ayrim larida hujayrasining devori kaltsiy karbonatli 
suvo‘tlar. Bir qator vakillari uchun geteroplastidlik - xloroplast va 
am iloplastlam ing mavjudligi xos. K o‘pincha ksantofillardan sifonin 
va sifonoksantin b o ‘lishi mumkin. K o‘pchilik vakillari uchun 
rivojlanish davrasi malum emas. G eterom orf hayotiy davra 
Derbesia 
turkumi uchun ko ‘rsatilgan.
K o‘payishi jinsiy ikki xivchinli anizogametalarni q o ‘shilishi 
bilan amalga oshadi. Oogamiya chuchuk suvlarda tarqalgan 
Dicho-
tomosiphon 
turkumi uchun k o ‘rsatilgan. Zoosporalar kaulerpalarda 
kam uchraydi. T o ‘rt xivchinli zoosporalar 
Ostreobium 
turkumida, 
stefonokont zoosporalar 
Derbesia, Bryopsis 
va 
Bryopsidella
turkum larida uchraydi. Tartib 26 turkum va 350 ga yaqin turlardan 
iborat.
Bryopsis 
turkumi daraxtga yoki buta k o ‘rinishidagi bir o ‘zakli, 
rizoidlari yordam ida birikkan tallomli. K o'pyillik yerbag‘rilab 
ketadigan tallom idan yuqoriga y o ‘nalgan aniq ifodalangan o ‘zak 
chiqadi, unda assim ilyatorlik vazifasini bajaradigan yon shoxlarida 
b o ‘ladi. Yon shoxchalari ikki qator yoki tartibsiz joylashib patga 
o ‘xshash shoxlanish hosil qiladi.
Vegetativ k o ‘payishi aloxida shoxchalami tanadan ajralib 
substratga birikib ketishi tufayli ro ‘y beradi. K o‘pchilik turlari 
geterogam iya tarzida jinsiy k o ‘payadi. Qisman b o ‘lsada geterom orf 
y o ‘l bilan rivojlanishi ham kuzatiladi. Bunday holatga yuzaga 
kelgan planozigota substratga o ‘tiradi va unib yirik yadroli ip 
ko ‘rinishidagi tallomni hosil qiladi. Yadro yana b o ‘linish natijasida 
stefanokont zoosporalam i hosil bo'lishiga sabab b o ‘ladi, ular
331

---

vegetativ. tallomga aylanadi. Gam ctogenez Bryopsis turkum ida 
vncyoz bilan bo g'liq emas.
Bryopsis m o‘tadil iqlimli va tropik dengizlarda ucbraydi. Uning 
tallomi ifloslanmagan suvlardagi (m aishiy tashlandiqli, mazutli) 
oltingugurt izotoplari, kobalt,seziy va strontsiy elementlaridan 
iborat birikmalarni k o ‘plab im qdorda to'plash xususiyatiga ega.
D erb esia turkumi bir o ‘zakli uzunligi 10 sm gacha boradigan 
щ oxlangan tallomli 
suvo't, qopsimon tuzulishli sporangiyda 
stefanokont zoosporalar hosil b o ‘ladi, ular kaltsiylangan qizil 
su v o ‘tlam ing tallomiga birikadi, unganada sharsimon tallomni hosil 
qiladi. Bu turkum ning suvo‘tlarida ikki tipdagi tallom b o ‘ladi: 
bittasi reduktsiyalangan xloroplastli mayda, ikkinchisi - yirik to ‘q 
yashil gametalarni hosil qiladi, shu boisdan tallomi ikkiuyli. Zigota 
tinim davrini o ‘tam ay Derbesia tallomini hosil qiladi, biroq 
yadrolari sporangiylarda o ‘zaro q o ‘shiladi. Yirik gam etalar o ‘zaro 
q o ‘shilm asdan unishi m umkin, ular gaploid va monokarpli bo'ladi.
C odium turkumi soxta to ‘qim ali k o ‘p o ‘zakli tallomga ega. 
Tallom i shakliga k o ‘ra quyqa, shar, ellips, nok, uzunligi 8 
m etrlargacha yetadigan tasm a k o ‘rinishlariga ega. Tallom ining ichi 
siyrak joylashgan rangsiz iplar tashqarisi kalta pufaksim on 
tarm oqlardan iborat. Ular urtikula deb nomlanadigan to ‘siq bilan 
ajraladi. Ular rangli va assim ilyatorlar vazifasini bajaradi, chunki 
k o 'p lab xloroplastlarga ega, pirenoidlari y o ‘q.
H ujayrasining devoridasellyuloza y o ‘q, u asosan m annanlar va 
sulfashlashgan arabinogalaktanlardan iborat. Tallomning ichki 
g ‘ovak qism ida qizil rangli endofit suvo‘tlar mavjud. Codium 
tallom idagi 
bu 
suvo‘tlar 
zarar 
keltirmaydigan 
geterotroflar 
hisoblanadi. Sayozlikda tarqalganlarida ular biroz b o ‘Isa ham
fotosintezni am alga oshiradi.
C odium vegetativ (bolacha kurtaklar hosil qilib, tallom ni 
b o ‘laklanishi bilan) va jinsiy (jinsiy jarayon-geterogam iya) yoTlar 
bilan ko'payadi. G am etalar hosil boTishidan oldin m eyoz ro ‘y 
beradi. Zigota tinim davrini o ‘tamasdan unadi. Biruyli va ikkiuyli 
turlari mavjud.
Codium yashil suvo‘tlam ing orasida eng chuqurda o ‘sadigani, 
uning vakillarini 84 m chuqurlikdan ham topishgan. M o‘tadil 
iqlim li va tropik dengizlarda tarqalgan. Yaponiyada va Osiyo va 
A vstraliyaning bir qator m am lakatlarida uni istemol qilishadi.
332

---

C a u le rp a substrat b o ‘ylab ketgan bir 
o ‘zakli ta llom , 
undan 
birikish uchun xizmat qila.digan rizoidlar, yuqoriga y o ‘nalgan barg, 
tasma 
ko ‘rinishli 
assim iyalovchi 
qismlardan 
iborat. 
Tallom 
ko'rinishga k o ‘ra qumqJik o ‘simlikIariga o ‘xshab ketadi.
Tallom xaqiqiy sifonal tuzulishli, ancha yirik (1 m gacha 
yetadi). 
Hujayraiarida 
disksim on 
xloroplastlar 
bilan 
birga 
am iloplastlar ham bor. C aulerpa tallomini o ‘ziga xos tomoni o ‘zak 
ichida 
malum 
tartibda 
chalkashgan 
m ustaxkamlik beruvchi 
bogTam lar mavjud. Tallom devoridasellyuloza y o ‘q, hujayrasining 
p o ‘sti ksiloza polimeridan iborat.
K o‘payishi tallom ning alohida qismlari bilan vegetativ va 
anizogamiya 
usulida 
jinsiy 
amalga 
oshadi. 
Gametalari 
assim ilyatorlarning xoxlagan hujayralaridan hosil b o ‘ladi. Zigota 
tinim davrini o ‘tam ay unib yangi tallomni hosil qiladi.
Caulerpa asosan tropiklardagi dengizlarda tarqalgan. Ayrim 
turlari odamlar uchun xavfli b o ‘lgan neyrotoksinlam i ajratadi.