Ўсимликлар морфологияси ва

Немис ботаниги М. Я. Шлейден (1804—1881) барча
ўсимликлар ҳужайрадан тузилганлигини исботлади. 1838
йилда М. Шлейден ўзининг асарларида ўсимлик танаси
асосан ҳужайралардан ташкил топган деган назарияни
илгари сурди. Орадан бир йил ўггач Т. Шван (1810—1832)
ҳужайра назариясини таърифлаб берди. Бу назария би о­
логия фанининг'тараққиётида ғоят катта аҳамиятга эга
бўлди. Ф. Энгельс, хужайра назарияси XIX асрдаги таби-
атшунослик прогрессини таъминлаган уч кашфиётнинг
бири, деб атади.
Ҳужайра назариясининг ақамияти шундаки, у ўсимлик
ва ҳайвонларнинг келиб чиқиши генетик жиҳатдан бир-
хиллигидан далолат беради. Шунингдек у тирик организм­
ларнинг энг муҳим тузилиш принципига, яъни хужайра
тузилишининг бирлигига асосланади.
XIX аерда ҳужайра ҳақида жуда кўп маълумотлар тўпла-
нади, лекин олимларнинг ҳужайра тўғри^идаги тушунча­
лари торлигича қолади. Улар хужайра деб, фақат унинг
пўстини тушундилар. Масалан, немис олими Р. Вирхов
1859 йили нашр этилган “Целлюляр патология китоби”да
хужайралар фақат бўлиниш йўли билан пайдо бўлишини
кўрсатиб берди, аммо, бу жараённинг моқияти унга но-
маълумлигича қолаверди. XIX асрнинг 30—40 йилларига

---

келиб ҳужайра таркибида ядро, протоплазма, кейинроқ
эса ядронинг таркибий қисми х р о м о с о м л а р (юнон.
х р о м а — ранг, с о м а —танача) яъни ҳужайра ядросида
органоидлар борлиги кашф этилди. Ҳужайра тузилишини
текширувчи фан — цитология (юнонча ц и т о с — ҳужай-
ра, логос — фан) ривожланди.
Ўсимликлар анатомияси ва цитологиясининг ривож-
ланишида И. Д. Чистяков (1843—1877) нинг хизматлари