|
А
— пўстлоқ.
Б
— марказий цилиндр: / — эпидерма,
2 —
пўстлоқ паренхимаси,
3 —
луб толаси,
4 —
флоэма (элаксимон найлар ва йўлдош
ҳужайралар), 5 — камбий,
6 —
иккиламчи ксилема, 7 — бирламчи
ксилема,
8 —
ўзак.
бирламчи ҳамда иккиламчи гистологик элементлар аж ра
либ туради. Бирламчи паренхима ҳужайралари ҳажминиш
кичиклиги ва чўзинчоқлиги билан фарқланади. Луб тола-
ларининг ҳужайра деворлари қалин бўлиб, улар текстш
саноатида ишлатилади. Ф лоэма устида йирик ҳужайрали
иккиламчи пўстлоқ паренхима жойлашган. Ф лоэма билан
ксилема яхлит ҳалқа шаклда жойлашган бўлади.
К ам би й ҳ у ж а й р а л а р и н и и г ф а о л и я т и .
Камбий ҳужайра-
ларининг фаолияти бош қа меристема ҳужайраларига кара-
ганда бош қачароқ ва ўзига хос тузилишга эга. Уларнинг
ш акли тангентал йўналишда чўзилган бўлиб, ана шу йўна-
лиш да бўлинади. К ам би й ҳуж айраларининг и кки учи
ўткирлаш ган. Биринчи ажралиб чиққан камбий ҳужайра-
си она ёки инициал ҳужайра бўлиб қолаверади. У ўзида
“чексиз” бўлиниб ҳужайралар ҳосил қилиш қобилиятини
сақлайди. И нициал ҳужайранинг бўлиниши натижасида
меристема ҳужайраси ҳосил бўлади, у такрорий бўлинади
ва ҳосил бўлган ҳужайрадан флоэма ва ксилема доимий
элементлари шаклланади. Бўлинаётган камбий хужайра-
си ксилема ҳужайраларини ф лоэма ҳужайраларига ни сба
тан 3—5 баробар кўп иш лаб чиқаради. Камбий ҳалқаси ўз
фаолиятида борган сари поя марказидан узоқлаш иб, мас-
саси ортиб бораверади.
Д а р а х т ўсим ликлар п ояси н и н г т узилиш и.
Дарахтларнинг
поя тузилиш и ўтчил ўсимликларнинг поя тузилиш идан
ф арқ қилади. Дарахтлар пояси н и н г ўзига хос вазиф алари
бор. Дарахтларнинг пояси кўп йиллар давомида ўзидаги
ён шохлар, шохчалар ва баргларнинг оғирлигини кўтариб
туради. Дарахтчил ўсимликлар поясидаги асосий ф ар қ
шундаки, уларнинг тўқималари кучли ёғочланади ва та-
раққий этади ҳамда поя марказида жойлашади.
Ҳ озирги замон дарахт ўсимликларга нинабаргли д а
рахтлар (қарағай, оққарағай, қорақарағай, тилоғоч), и кки
паллали баргли дарахтлар (қайин, тоғтерак, эм ан, заранг,
қайрағоч, жўка, шумтол ва бош қалар), бир паллали д а
рахтлар (\а р хил пальмалар ва драценалар) киради.
Нина баргли дарахтлар билан икки паллали дарахт ўсим-
ликлар пояси ўхшаш бўлиб, иккилам 1'
л
тузилиш га эга.
У ларнинг асоси й структура элем ен та — кам би й ди р. У
ф лоэм а ва ксилема элементларини ҳосил қилади ва п о
ян и н г йўғонлаш увини бош қаради. К ам би й н и н г асосий
вазифаси, албатта, ўсимликнинг бутун ҳаёти м обайнида
кучли ксилемани (ёғочликни) шакллантириш. А ммо кси
лем а хуж айраларининг таркиби ва ж ойлаш иш тартиби
бўйича нинабаргли ва икки паллали дарахтлар пояси ф арқ
қилинади.
Бир паллали дарахт ўсимликлар тропик ва субтропик
ўрмонларда тарқалган. У ларнинг поясида камбий бўлмай-
ди, боғламлар ёпиқ, тартибсиз жойлашган. Бундай ўсим-
ликларда ҳам иккилам чи ўзгариш лар бўлади, лекин бу
ўзгаришлар паренхимадан ҳосил бўлувчи ва жуда қисқа
муддат иш лайдиган ҳалқалар ҳисобига рўй беради.
И кки паллали дарахт ўсимликлардан қайрағочнинг поя
тузилиш ини кўриб чиқамиз.
И ккилам чи тузилиш ш акллана бошлангандан пўстнинг
энг таш қи қавати бўлиб перидерма ҳисобланади. Вақт ўти-
ш и билан кўп дарахтларда перидерма пўстлоқ қаватига
айланиш и мумкин. Перидерма билан марказий цилиндр
ўртасида пўстлоқ паренхимаси жойлашган. М арказий ц и
линдр перициклдан, агар у бўлмаса флоэмадан бош лана
ди. И ккилам чи ф лоэм а элементлари кам бийдан экзарх
(юнон. э к з о — таш қи; а р х е — бош ланиш и), яъни мар-
каздан таш қарига қараб ҳосил бўлади. И ккилам чи ф лоэ
ма ҳужайралари бирламчи ф лоэм а ҳужайраларидан йирик-
роқ. В ақг ўтиш и билан иккилам чи флоэма ҳужайралари
кўпайиб, бирламчи флоэмани деярли кўринмас ҳолга кел
тириб қўяди ёки улар юпқа ҳалқа шаклида кўриниш и мум
кин. И ккилам чи ф лоэм а элементлари — элаксим он най-
чалар ва йўлдош ҳужайралар. Уларга аралаш ган ҳолда луб
(флоэма) паренхимаси ва луб механик толалари ж ойла
шади.
Ф лоэм анинг гистологик элементларига ўзак нурлари
ҳам киради, улар флоэма ҳалқасини радиал йўналишда ёриб
ўтади. Луб паренхимаси ҳужайраларида крахмал, гемицел
лю лоза ғамланади. Куз охирига келиб бу ҳужайраларда
юқоридаги моддалар ўрнига глюкоза, ёғ ва бошқалар тўпла-
нади. Луб паренхимаси ҳужайраларида ажратиб чиқари-
лувчи моддалар — ҳар хил алкалоидлар, глюкозидлар, ош -
ловчи модда ва бош қалар тўпланади. Баъзи ўсимликлар
ф лоэм асида сут йўллари бўлади.
Ёғочликнинг (ксилем анинг) асосий элементларига —
найлар, трахеидлар, м еханик толалар (либриф орм) ва п а
ренхима киради. П аренхимани ёғочлик паренхимаси ва
ўзак нурлари таш кил этади. И ккилам чи ксилема ва икки-
ламчи флоэмани ҳосил қилувчи камбий кўп қаторли бўлиб
жойлашади. Либриформ — ёғочликнинг асосий элем ента
бўлиб, механик вазифани бажаради.
Ўзак нурлари бирламчи ва иккиламчи бўлади. Б ирлам
чи ўзак нурлари ўзақцан бош ланади ва бутун ёғочлик ор-
қали пўстлоққа қадар давом этади. И ккиламчи ўзак нур
лари бир йиллик ҳалқадан бош ланади ва камбий ҳалқаси-
гача боради.
Do'stlaringiz bilan baham: |
