A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

To‘g ‘ri mufta
(GOST 8954-75)
0 ‘tish muftasi
(GOST 8957-75)
Variant,
№
I
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
O'tish
diametri,
D.k-
mm
8
10 15 20 25 32 40
50
о
X
о
n
X

о

X
СЧ
m

X
О
«О
cn
X
о
о
X
о
IT)
C
n
I
cn
X
О
»o
Tirsakli
llo 4i 4ri burchaklisi, GOST 8947-75)
Troynik
(GOST 8948-75)
Variant,
to
16 17 18 19 20 21 22
23
24
25
26
27
28
29
30
O'tish 
diametri, 
/ )
.. mm
8
10 15 20 25 32 40
50
10
15
20
25
32
40
50
129

---

6.5. Shplintli va shtiftli birikmalar
Shplintlar
(GOST 397-79). Shplintlar po‘lat sim bo‘laklaridan ikkiga 
bukib tayyorlanadi (6.31-rasm). Ular gaykalaming o ‘z-o‘zidan buralib 
ketishini oldini olish uchun ishlatiladi.
Shplintlar tojsimon yoki o ‘yiqli gaykalaming o ‘yig‘i va bolt yoki 
shpilka teshiklari orqali o ‘tkazilib, uchlari ikki tomonga qayirib qo'yiladi. 
Shplintning asosiy o‘lchamlari -
d
shartli diametri va 
I
uzunlikdan iborat.
>
6.31-rasm
6.32-rasm
130
Ajraluvchi birikmalarda turli tebranishlar, har xil tashqi kuchlar 
ta’sirida biriktirish detallari o ‘z o ‘midan qo‘zg‘alib ketishi mumkin. 
Bunday noqulayliklaming oldini olish maqsadida birikmada prujinali 
va zichlovchi shaybalardan, shplintlar va mustahkamlovchi simlardan 
foydalaniladi hamda ular birikma chizmasida ko‘rsatiladi (6.32-rasm).

---

Shtiftlar.
Amaliyotda shtiftlarning silindrik (GOST 3128-70), 
konussimon (GOST 3129-70) va fasonli (GOST 10773-80) turlari bo‘lib, 
diametri 0,6 
mm
dan 50 
mm
gacha 45 markali po‘latdan, qoplamasiz 
tayyorlanadi (6.33-rasm, 
a, b, c).
Shtiftlar ham saqlovchi vazifasini 
bajaradi. Ulaming konstruksiyasi va o ‘lchamlari standartlashtirilgan.
a) b)
6.33-rasm
Shtiftlar o ‘lchami birikuvchi detallar o ‘lchamiga va birikmaning 
ishlash sharoitiga bog‘liq. Konussimon shtiftlar 1:50 konuslik bilan 
tayyorlanadi. Shtiftli birikma qirqimda 6.34-rasmdagi kabi bajariladi. 
Shtiftlami shartli belgilashda ш ing diametri, uzunligi va davlat standard 
raqami ko‘rsatiladi:
Shtift 8x50 G OST3128-70
(silinddik shtift);
Shtift 7x30 GOST3129-70
(konus shtift).
131

---

6.6-§. Shponkali va shlitsali birikm alar
Shponkali b irikm alar. Val bilan unga kiydirilgan detallar (tishli 
g ‘ildirak, shkif, mufta va b.)ning shponka vositasida hosil qilingan 
qo‘zg‘aImas, ba’zan suriladigan birikmasi 
shponkali birikma
deyiladi.
Shponkali birikmalar prizmatik (6.35-rasm, 
a),
ponasimon (6.35-rasm, 
b)
va segment (6.35-rasm, 
с
) shponkalar vositasida bajariladi. Shponka 
(pona)larning o ‘lchamlari valning diametriga qarab tanlanadi.
У ////Л
6.35-rasm
Texnikada prizmatik shponka bilan biriktirish ko‘proq tarqalgan. U 
asosan aylanma harakatlami uzatishda ishlatiladi. Bunday birikmalami 
hosil qilish uchun valda shponkaga mos o‘yiq, g ‘ildirak vtulkasida ariqcha 
o‘yiladi va o‘yiqqa shponka joylashtiriladi.
132

---

S h p on ka la r
(GOST 23360-78). Prizm atik shponkalar uch xil 
ko‘rinishda bajariladi. 1-bajarilishda shponka uchlari 
R=b/2
radiusda 
(fe-shponka eni) yumaloqlangan bo‘ladi. 2-bajarilishda shponkaning bir 
uchi yumaloqlangan bo‘ladi. 3-bajarilishda shponkaning ikkala uchi 
yumaloqlanmagan, ya’ni to‘g‘ri burchakli bo‘ladi (6.36-rasm).
UbajarjUshi 
2-bajarilishi 
3-bajarHishi
*
..!
t
1.
4 / ~
/шя 
/mmi
а} 
Ы 
c)
6.36-rasm
Tishli g'ildiraklar bloki ish jarayonida o ‘q bo‘yicha surilib ishlaydigan 
bo‘lsa, u holda shponka valga vintlar vositasida mustahkamlanadi. Bunday 
shponkalar 
yo'naltiruvchi shponkalar
deyiladi (6.37-rasm) va ulami 
o ‘yiqlardan chiqarib olish uchun uning o ‘rtasidagi rezbali teshikka vint 
burab kirgiziladi, shunda vint o ‘yiq tubiga taqalib, shponkani o ‘yiqdan 
ajratadi.