Rangli va qora

 
IX. YENGIL METALLAR METALLURGIYASI 
 
9.1. ALYUMINIY VA UNING HOSSALARI 
 

---

201 
Engil metallar metallurgiyasi, bu metallurgiyaning kichik zichlikka ega 
bo’lgan metallarni ishlab chiqarish tarmog’idir. Engil metallar jumlasiga D.I. 
Mendeleev davriy sistemasidagi o’n bitta element kiradi. Ularning qattiq holatdagi 
zichligi 0,534 - 3,6 g/sm
3
tashkil etadi, ya’ni alyuminiy (2,7), magniy (1,74), 
berilliy (1,85), ishqoriy er metallari – kalsiy (1,55), straniy (2,6), bariy (3,6) va 
ishqoriy metallar – litiy (0,534), natriy (0,93), kaliy (0,86), rulidiy (1,52) va 
seziyniki (1,87) ga teng. 
Engil metallar kichik zichlikka ega bo’lish bilan bir qatorda, ular bir-biriga 
juda yaqin bo’lgan umumiy fizika-kimyoviy xususiyatlarga ega. Shu sabali 
ularning barchasi engil metallar metallurgiyasini tashkil etadi. Bu metallar yuqori 
kimyoviy faollik bilan xarakterlanib, ularni kislorod, oltingugurt, uglerod va 
galogen elementlar bilan birikmalar hosil qilish energiyasi ancha yuqoridir, 
shuningdek metallarni kuchlanish qatorida kuchliroq elektromanfiy elementlar 
jumlasiga kiradilar.
Bu xususiyatlarning barchasi engil metallarni birikmalardan uglerod 
yordamida tiklashni juda ham murakkablashtiradi. Masalan: alyuminiy oksidini 
uglerod bilan qaytarilgan bug’ holatdagi alyuminiy uglerod va uglerod oksidi bilan 
birikib, natijada mustahkam bo’lgan alyuminiy karbonatni yoki sun’iy glinazyom 
Al
2
O
3
ni hosil qiladi. 
Engil metallar kuchliroq elektromanfiy bo’lganligi va metallarni kuchlanish 
qatorida vodoroddan yuqorida joylashganligi sababli, ularni suvli eritmalarini 
(tuzlarini) elektroliz qilib ajratib bo’lmaydi, chunki elektroliz jarayoni jarayoni 
katodda vodorod ajralishi bilan boradi va natijada elektrolitda metallarning 
gidratlari hosil bo’ladi. Bu esa o’z navbatida ortiqcha elektr energiyasini 
sarflanishiga, olinayotgan metallning sifatini buzilishiga olib keladi. Shu sababli 
engil metallarni elektroliz usuli bilan faqat vodorod bo’lmagan eritmalardan 
ajratish mumkin. Bunday elektrolit sifatida engil metallarning ftorli yoki xlorli 
tuzlarini yuqori haroratda erigan eritmasidan foydalanish mumkin. O’z navbatida 
bunday elektrolitlar sanoat miqyosida engil metallarni elektroliz usulida 
ajratishning yagona texnologiyasi hisoblanadi.
Engil metallarning elektromanfiylik xususiyati elektroliz jarayoniga 
berilayotgan xomashyo kimyoviy jihatdan nihoyatda toza bo’lishini talab etadi. 
Chunki elektroliz davrida dastlab elektromusbat xususiyatga ega bo’lgan metallar 
birikmalari parchalanib katodga boshqa metallar ionlari o’tiradi va asosiy metallni 
sifatini buzadi. Dastlabki xomashyoni yuqori darajada toza bo’lishining talab 
etilishi sanoatda engil metallar olishda ko’p bosqichli va murakkab texnologiya 
qo’llashni talab etiladi. Shu sababli zamonaviy engil metallar metallurgiyasi 
kimyoviy va elektrokimyoviy jarayonlar kompleksidan tashkil topgan bo’lib, ayrim 
xollarda ularning har biri alohida ishlab chiqarish tarmog’iga tenglashadi.
Masalan, alyuminiy metallurgiyasi to’rtta asosiy ishlab chiqarish 
korxonalaridan, ya’ni glinazem olish, ftorli tuzlar tayyorlash, uglerodli elektrodlar 
quyish va xususan alyuminiyni elektrolitik usulda ajratish sanoatlaridan tashkil 
topgan.

---

202 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, engil metallar metallurgiyasi 
elektrometallurgik jarayonlar bilan uzviy bog’liq bo’lib, ularni ishlab chiqarishni 
tashkil etish uchun yuqori quvvatli arzon elektr energiyasi talab etadi.
Engil metallar metallurgiyasining rivojlanishi ularga bo’lgan talabning 
oshishi bilan bog’liq. Hozirgi kunda atom energetikasida, samolyotsozlik, 
radioelektronika, mahsus qotishmalar ishlab chiqarishda va oziq – ovqat sanoatida 
engil metallarga bo’lgan ehtiyojlar tobora ortib bormoqda.