Tayanch so’z va iboralar. Milliy boylik, moliyaviy aktivlar, no moliyaviy aktivlar, asosiy fondlar

To’liq balans qiymat
– asosiy kapitalning korxona balansida aks ettirilgan 
qiymati. Bunda so’nggi o’tkazilgan qayta baholash paytigacha mavjud asosiy kapital 
to’liq tiklash qiymat bo’yicha, undan so’ng kiritilgan asosiy kapital to’liq 
boshlang’ich qiymat bo’yicha hisobga olinadi. 
Asosiy kapitalni – milliy boylik tarkibiga kiritishda statistika fani va jahon 
amaliyoti joriy baho (qayta tiklash qiymati) dagi qoldiq qiymati ko’rsatkichidan 
foydalanishni tavsiya etadi. Ammo mamlakatlarda baholarni o’zgarishi tezligi va 
amortizatsiya siyosatini turlichaligi asosiy kapital hajmini va jon boshiga to’g’ri 
keladigan darajasini xalqaro solishtirishni ilmiy asosda amalga oshirish imkoniyatini 
bermaydi. 
Ma’lumki, asosiy kapitalning joriy (qayta tiklash) qiymati – bu asosiy kapitalni 
ma’lum bir sanadagi amaldagi bozor narxlaridagi qiymatidir. Qayta baholash ikki 
usulda amalga oshiriladi:
1)
indekslar (YaIM deflyatori, INI, investitsiya deflyatori, o’rtacha indeks, 
asosiy kapitalning u yoki bu guruhi bo’yicha indeks, deflyator) yordamida; 
2)
to’g’ridan-to’g’ri (rieltorlar xizmatidan foydalanish ham mumkin) usulda. 
O’zbekistonda qayta baholash asosiy kapital (guruhlari bo’yicha) ning eskirishi 
darajasiga ko’ra “koeffitsientlar” – indekslar yordamida amalga oshirildi.
Asosiy kapitalni qayta baholanishi natijasida ularni texnologik, tarmoq 
strukturasi ham o’zgarar ekan hamda eskirishi darajasi va yaroqliligi (qoldiq 
qiymatning to’liq qiymatdagi salmog’i) darajasi ham o’zgaradi. Demak asosiy 
fondlarni qayta baholanishi asosiy fondlarning to’liq qiymatini o’zgartirishi bilan 
birga qoldiq qiymatini turli tarzda o’zgartirar, bu hol esa milliy boylik hajmiga ta’sir 
etmasdan qolmaydi. 
Oldin ta’kidlaganimizdek, mamlakatda qo’llaniladigan amortizatsiya siyosati 
ham asosiy fondlar hajmiga (qoldiq qiymatiga) va uorqali fizik kapital hajmiga ta’sir 
etadi. Amortizatsiyani (kengroq ma’noda – asosiy kapital iste’moli) hisoblash 
metodi YaIM va reinvestitsiya hajmiga ta’siri katta ekanligi ma’lum. Shuning uchun 
fizik kapital bo’yicha qo’llaniladigan metodlar (jahon va O’zbekistonda) ustida 
to’xtalmoqchimiz. Jahonda statistika fani va amaliyotida amortizatsiya 
hisoblashning 11 metodi qo’llaniladi. O’zbekistonda qo’llanilishi mumkin bo’lgan 
metodlar soni 4 ta, bu metodlar haqidagi informatsiyani BHMS №05 “Asosiy 

---

vositalar” milliy standartida bayon qilingan. Unda: to’g’ri chiziqli, bajarilgan ishlar 
hajmiga ko’ra mutanosib ravishda, kamayuvchi qoldiq usulida, qiymatni foydali 
xizmat qilish yillar soni yig’indisi bo’yicha chegirib borish usulida, qiymatni ishlab 
chiqariladigan mahsulot hajmiga mutanosib ravishda chegirib borish usulida 
ko’rsatilgan.