O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

Nutqning tozaligi. 
Nutqning tozaligi deganda unda til elementlarining 
ishlatilishida adabiy til me’yorlariga amal qilish-qilmaslik tushuniladi. Yaxshi, 
namunaviy nutq hozirgi o‘zbek adabiy tili talablariga mos holda shakllangan 
bo‘lishi, turli g‘ayriadabiy va g‘ayriaxloqiy til element-laridan xoli bo‘lishi kerak. 
Bu masalaning til jihati bo‘lib, nutqiy tozalikning tildan tashqari – paralingvistik 
jihatlari ham undan kam bo‘lmagan ahamiyatga ega. Chunki u boy ma’naviy-
axloqiy qadriyatlarga ega bo‘lgan va bugun mustaqillik davrida yashab, dunyo 
hamjamiyati bilan teng mavqeda muloqotda bo‘layotgan o‘zbek xalqining madaniy 
darajasiga mos bo‘lishi lozim. 
“Nutqimizning sofligiga, asosan, quyidagilar ta’sir qiladi:
1.
Mahalliy dialekt va shevalarga xos so‘z, ibora, shuningdek, grammatik 
shakllar, so‘z va so‘z birikmalarining talaffuzi, urg‘usi.
2.
O‘rinsiz qo‘llangan chet so‘z va so‘z birikmalari.
3.
Jargonlar. 
4.
Vulgarizmlar. 
5.
Nutqda ortiqcha takrorlanadigan “parazit” so‘zlar.
6.
Kanselyarizmlar”
25
.
Nutqimizning toza bo‘lishiga xalaqit berayotgan lingvistik elementlar, 
asosan, dialektizmlar va varvarizmlardir. To‘g‘ri, ular tilimizda ishlatilishi kerak, 
busiz bo‘lmaydi. Chunki badiiy adabiyot tilida dialektizm va varvarizmlar ma’lum 
badiiy-estetik vazifani bajarishi, muallifning ma’lum g‘oyasini, niyatini amalga 
oshirishga xizmat qilishi mumkin. 
 
Dialektal so‘zlarning badiiy adabiyotda o‘rni bilan ishlatilishi faqatgina 
maqsadga muvofiq bo‘lib qolmasdan, adabiy tilimizning boyib borishiga, 
umumxalq tilidagi ayrim elementlarning saqlanib qolishiga xizmat qilishi ham 
mumkin. Shuning uchun ham dialektizmlar va adabiy til me’yori doirasida 
me’yorni belgilash tilimizdagi mas’uliyatli masalalardan biri sanaladi. 
25
Расулов Р., Ҳусанов Н., Мўйдинов Қ. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. – Т.: Iqtisod-moliya, 2006, 26-
б.; Қудратов Т. Нутқ маданияти асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1993, 26-27-б.

---

Ijtimoiy muhitning tildan foydalanish jarayoniga ta’sir ko‘rsatishi tabiiy bir 
holdir. Kishilar nutqlarida o‘zlari bilib-bilmay yoki e’tiborsizlik oqibatida boshqa 
til elementlaridan ham foydalanadilar. Boshqa millat vakillari bilan birgalikda 
yashash, mehnat qilish, ta’lim olish, xullas, muomala jarayonida ana shu hol yuz 
beradi.
Boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish ulardan nutqda zaruriyatga ko‘ra 
foydalanish salbiy hodisa emas. Ammo bunday so‘zlar orasida varvarizm deb 
ataluvchi shunday bir qatlam mavjudki, ularni nutqda qo‘llash-qo‘llamaslik 
masalasiga adabiy til me’yorlari nuqtai nazaridan munosabat bildirish lozim. 
Varvarizm sifatida qaraladigan 
nu, tak, vot, sovsem, voobщe, tolko, tolko tak, 
estestvenno, ob’yazatelno, konechno, uje, pochti, tak chto, znachit, kak raz, neujeli, 
tem bolee, dokument, oformit qilmoq, organizovat qilmoq, prinimat qilmoq, 
razreshenie olmoq, podpis qo‘ymoq, bo, akun, soni 
kabi so‘z va birikmalarning 
o‘zbek tilida aynan ekvivalentlari mavjud.
26
Buning ustiga ular adabiy tilimizga 
kirgan emas. Demak, bu so‘zlar o‘zbek tili uchun me’yor emas. Ammo biz ularni, 
ijtimoiy muhit ta’siridan bo‘lsa kerak, albatta, farqiga bormasdan ishlataveramiz, 
nutqimizni nazorat qilmaymiz. Shu tarzda leksik me’yor ham, nutq ham buziladi. 
Shuning uchun ham tilda varvarizmlarning ishlatilishini ijobiy hodisa sifatida 
emas, balki me’yorning buzilishi deb qarash va ularni nutqda qo‘llamaslik lozim. 
Parazit so‘zlar deb ataluvchi leksik birliklar ham til madaniyati uchun yotdir. 
Ular asosan so‘zlashuv nutqida ko‘p ishlatilib, notiqning o‘z nutqini kuzatib 
bormasligi, e’tiborsizligi natijasida paydo bo‘ladi va bora-bora odatga aylanib 
qoladi. Masalan, ayrim kishilar o‘zlari sezmagan holda 
demak, xo‘sh
 
kabi so‘zlarni 
qaytaraverishga o‘rganib qolganlar. “Bir dokladchining bir soatlik nutqida, 
–
deb 
yozadi A.Ahmedov, 
–
“o‘rtoqlar” so‘zi 101 marta, “ya’ni” so‘zi 73 marta, “demak” 
so‘zi 60 marta takrorlanganligining guvohi bo‘lganmiz. Qarang, bir soatlik nutqda 
234 ta ortiqcha, “bekorchi” so‘z ishlatilgan”.
27
26
Абдусаидов A. «Нутқ маданиятининг ҳозирги давр муаммолари» танланма фанидан ўқув-услубий 
мажмуа. Самарқанд – 2015, 178-б. 
27
Аҳмедов А
.
Тил бойлиги. – Тошкент, 1968, 27-б. 

---

Vulgar so‘zlarning uchrashi ham nutqimiz tozaligiga salbiy ta’sir qiladi. 
Og‘zaki nutqda ba’zan uchrab qoladigan so‘kinish, haqorat so‘zlarni ishlatish 
axloq me’yorlariga, sharqona muomala madaniyatimizga mutlaqo to‘g‘ri 
kelmaydigan ishdir. Ammo badiiy adabiyotda personajlarning kuchli hayajonini, 
g‘azabini ifoda etish maqsadida vulgar so‘zlarga murojaat qilgan holatlarga duch 
kelamiz. Imkoni boricha, badiiy adabiyotda ham vulgarizmlarni ishlatishdan 
qochish kerak. Chunki badiiy adabiyot kishilarga estetik ta’sir o‘tkazish vositasi 
bo‘lish bilan birga tarbiya manbai ekanligini ham unutmasligimiz kerak. 
Nutqning tozaligi, ya’ni sof adabiy tilda muloqot qilish o‘quvchilar va 
talabalarning nutq madaniyati hamda mahoratini egallash, notiqlik sifatlariga 
erishishlari uchun muhim bosqich sanaladi. Bu esa tildan foydalanishda nihoyatda 
e’tiborli bo‘lishni talab qiladi.