A n t ik d a V r fa L sa fa si

Arkesilay
b o ‘ldi. U k o ‘proq Platonning ilk asarlari ham da 
Sokrat ta ’lim otiga yon bosdi. Arkesilay falsafaning bosh vazifasini 
stoitsizm bilan kurashda ishlatiladigan qurolni dialektikada deb bildi. U 
o 'z shogirdlaridan har bir tezisni isbotlash va rad etish bilan mashq 
qilishni talab etdi. Sokrat singari u hech narsa yozmagan.
Arkesilay donolikning idealini xato fikrlash, adashishdan xoli 
b o ‘lishda deb hisoblaydi. Unga erishishning y o ‘li - hodisalam ing asl 
tabiati va mohiyati to 'g 'risid a m ulohazalar bildirishdan o ‘zini tiyish. 
Epikur 
idroki
ham, stoik Zenonning 
kataleptik tasawurlari
ham 
haqiqatning ishonchli mezoni bo‘la olmaydi.
K atolepsis katoleptik ta s a w u r bilan kelishuv sifatida m um kin emas, 
chunki ta s a w u r bilan emas, faqat m ulohaza bilan kelishish, unga 
q o ‘shilish 
m um kin. 
Arkesilay 
fikricha, 
tasaw u rlam i 
fikrlab, 
predm etning qanday b o ‘lsa, shunday ekanligini aniqlab b o ‘lmaydi. 
Uningcha, bunday tasavvurlam ing m avjud boMishi ham m um kin emas. 
K ataleptik tasavvurlar y o ‘q ekan, demak, hech b ir narsani bilib 
b o ‘lmaydi. Shu tariqa, Arkesilay boshchilik qilgan A kadem iyada 
skeptitsizm
paydo b o ‘ladi va A kadem iya o ‘quvchilari har bir ilgari 
surilgan tezisni isbot qilish va rad etishni m ashq qilishga o'tadilar. 
A rkesilay esa, stoitsizm ning m ohiyatini anglash, undagi ziddiyatlar va 
qiyinchilik tu g ‘diradigan m asalalam i yechishga kirishadi.
K am ead 
160-129-yillarda Akademiyani boshqaradi. Arkesilay 
Zenon-stoikka qarshi kurashgan bo‘lsa, K am ead stoitsizm dahosi 
X risipp, uning davom chilari b o ‘lgan D iogen va A ntipatrlarga qarshi 
kurashadi.
K am ead
ishonchli bilim m ezoni haqidagi m asalani q o ‘yadi. 
Uningcha, Epikur 
hissiy nmshohadasi
ishonchli bilim mezoni b o 'la
olm aydi. Hatto abstrakt, m avhum tafakkur ham bunday m ezon b o ‘la 
olm aydi. chunki u zarur m ateriallarni hissiy m ushohada (idrok)dan oladi.
K am eadga k o ‘ra, tashqi ta ’sir predmeti sezgi organida o ‘zgarish 
sodir qiladi, lekin ongga faqat ta s a w u r shaklida yetib boradi; shuning 
uchun ham ishonchli bilim mezonini faqat idrokni 
to'g'ri tasaw ur
255

---

qilishdan
qidirish lozim. T o‘g‘ri tasavvur nafaqat o ‘zini, balki uni paydo 
qilgan predmetni ham ongga yetkazadi va shu asosda predmetni borliqda 
qanday boMsa, shundayligicha ongga kiritadi.
T a sa w u rg a xos b o ‘lgan narsa — uning ham obyektga, ham
subyektga m unosabatda boMishi. Zero, “ R o‘y berayotgan hodisalam ing 
hammasi ham taqdiri azal mevasi emas. U lam ing b a’zi birlari bizning 
hukm im izdadir”241. Shuning uchun ham tasavvur obyektga mos bo‘Isa -
chin, mos kelm asa — xato boMadi. Stoiklar tasavvurning subyektga 
munosabatini uning obyektga m unosabati deb qabul qiiishgan edi. 
H aqiqatan ham tasavvurlar biz uchun ishonchlilik kuchi bilan bir-biridan 
farq qiladilar. Lekin stoiklar kataleptik (ushlab qoladigan) deb ataydigan 
tasavvurlar ularning chin ekanligini k o ‘rsatadigan belgilarga ega emas. 
H odisalarning haqiqiy tabiatini bilish uchun hech qanday m ezon m avjud 
emas. Lekin bu kundalik hayotda ishlatiladigan mezon mavjud 
emasligini anglatm aydi. Bunday m ezon b o ‘lib 
yetarli darajadagi
ishonchli tasavvur
xizm at qiladi. K am ead yozadi: “ Har qanday haqiqat
nisbiylikka y o ‘g ‘rilgan ishonchdir. Yana ham aniqroq aytadigan boMsak,
242
haqiqat ehtim ollikdir” 
. Qanday daraja va kuchga ega ishonchlilikning 
yetarli boMishi masalasi har bir alohida holda mavjud m ulohaza 
predm etining m uhim ligiga bogMiq.
K am ead fikricha, tasavvurlar ehtim oiligining uch bosqichi mavjud:
1) tasavvur shunchaki ehtimoliy xarakterga ega; 2) tasavvur shunchaki 
ehtimolli boMib qolmay, balki boshqa tasavvurlarga zid ham boMmaydi;
3) ehtimolli boMgan, boshqa tasavvurlarga zid boMmagan va har 
tom onlam a tekshirilgan tasavvurlar mavjud.
Birinchi bosqich ham sodda, ham m urakkab tasavvurlarni qamrab 
oladi. M urakkab tarkibga ega boMganda, tasavvur yakka deb qabul 
qilinib, unga yoMdosh boMib kelayotgan tasavvurlardan ajratib olinadi.
Ikkinchi bosqichdagi ehtim ollik o ‘zida ziddiyatlar yo'qligi bilan 
tavsiflanadi va bu ikki tom onlam a tekshiruv asosida tasdiqlanadi. Bunda 
tasavvurning “ziddiyatsizligi” (ya’ni boshqa tasavvurlarning uni istisno 
qilm asligi) aniqlanadi. Bu m azkur tasavvurning aniq, ravshan boMishi, 
uning hech qanday shubhaga o ‘rin qoldirmasligini bildiradi.
Ehtim ollikning uchinchi darajasiga tekshim v toMiq boMib, hech bir 
narsaning unutilm aganiga ishonch hosil qilgandan keyin erishiladi.
241 H aqiqat m anzaralari. 100 m um toz fay lasu f / T aqdirlar, hilcmatlar, aforizm lar. —Т.: 
Y angi asr avlodi, 2013. В . 144.
242 O ’sha joyda: B.144.
256

---

K am ead fikricha, uchinchi bosqichdagi tasavvur ehtimolligi ham 
m ulohazaning 
to " liq 
chin 
b o ‘lishini 
kafolatlamaydi, 
faqat 
unga 
yaqinlashtiradi, xolos.
Y uqorida aytilgan fikrlardan shu narsa m a’lum bo‘ladiki, Karnead, 
Arkesilaydan farqli o ‘laroq, kataleptik tasavvurni butunlay rad etmaydi, 
uni predmet va uni idrok etayotgan holat bilan bog ‘laydi.
K am eadda m uayyan darajada skeptitsizm ga yon bosish bor. 
Xususan, u predmetlarni nazariy bilish mumkin emasligi to ‘g‘risidagi 
tezisni ilgari surib, uni asoslashga urinadi.
Eramizdan avvalgi 156-yilda Karnead R im ga diplom atik missiya 
bilan keladi va bu yerda ajoyib falsafiy nutq qiladi va unda bitta tezisni 
avval isbotlaydi, keyin rad etadi. Xususan, birinchi kuni adolatning inson 
tabiatiga xos, shuning uchun ham unga intilish zarurligini isbotlaydi. 
Ikkinchi kuni esa, adolatning shartli ekanligi, uning faqat kuchsizlarga 
m o ‘ljallangani, kuchlilarning unga amal qilishi shart emasligini 
k o ‘rsatadi. Auditoriyada ulkan taassurot qoldirgan argum entlash tashqi 
effekt hosil qilish m aqsadiga ega edi va shunday b o ‘lib qoldi, xolos.
Karnead eram izdan avvalgi 
129-yilda vafot etdi, undan faol 
shogirdlar qolishdi. U lam ing orasida k o ‘zga tashlanadigani