Soibjon begmatov bastakorlar

Muxtorjon Murtazoyev
(1909–1994)
Muxtorjon  Murtazoyev
1
  1909-yil  5-mayda 
Farg‘ona  viloyatining  Qo‘qon  shahriga  yaqin 
bo‘lgan  Nursux  qishlog‘ida,  ziyolilar  oilasida 
tug‘ilgan.  Yosh  Muxtorjon  ota-onasidan 
yosh  judo  bo‘ladi.  Tog‘asi  Matmusa  aka 
tarbiyasida  voyaga  yetadi.  Tog‘asi  Nursuxning 
mashhur  ashulachilaridan  biri  bo‘lib,  o‘z 
jiyani  Muxtorjonga  xalq  yo‘llariga  mansub 
bo‘lgan qo‘shiq va ashulalarni o‘rgatadi. So‘ngra, davrining taniqli 
san’atkori  Mahram  Shodiyev  yosh  Muxtorjonni  o‘z  ta’limiga 
olib,  1924-yili  Yaypan  qishlog‘idagi  bolalar  internatiga  o‘qishga 
joylaydi. Sozandalik san’atini mashhur san’atkorlar Muydinxon aka 
Najmiddinov,  Ahmadjon  Umrzoqov,  Qodirjon  Hamdamovlardan 
o‘rganadi.
1930-yildan  boshlab,  viloyat  temiryo‘lchilar  klubida  tashkil 
etilgan  san’atkorlar  guruhida  musiqa  rahbari  lavozimida  ish 
faoliyatini  boshlaydi.  1936-yildan  Qo‘qon  musiqali  drama  teatrida 
jo‘rnavoz  bo‘lib  ishlaydi.  Ijodiy  jamoada  ishlash  jarayonida  u 
o‘zining bastakorlik faoliyatini ham boshlaydi. «Kanalimga keling» 
(Chustiy),  «E,  go‘zal,  obod  elim»  (Charxiy)  kabi  ilk  qo‘shiqlarini 
yaratadi.
1
 S. Begmatov, A. Zokirov. Muxtorjon Murtazoyev. – T., 2008.

---

57
1942-yili  Toshkent  viloyati  (Muqimiy  nomidagi)  Yangiyo‘l 
musiqali  drama  teatriga  ishga  qabul  qilinadi.  Teatr  jamoasiga 
zamonaning eng yetuk ustozlari jalb qilingan edi. Ular qatorida xalq 
hofizlari  Jo‘raxon  Sultonov,  Ma’murjon  Uzoqov,  Saidjon  Kalonov, 
Yunus  Rajabiy,  Usta  Ro‘zimat  Isaboyev,  Komiljon  Jabborov, 
G‘anijon Toshmatov, Ortiqxo‘ja Imomxo‘jayev, shoirlardan Habibiy 
domla, Sobir Abdulla, Chustiy, bosh dirijor Fazliddin Shamsiddinov, 
Yetim  Bobojonov,  musiqa  rahbari  taniqli  bastakor,  ustoz  To‘xtasin 
Jalilov edi. 
Muxtorjon  Murtazoyev  ustozlari  bilan  hamkorlik  jarayonida  
o‘zbek musiqiy merosini, ilmini o‘rganadi. Umri davomida musiqa 
hamda  teatr  jamoalari  bilan  birga  faoliyat  olib  boradi.  Atoqli 
kompozitorlardan  musiqa  nazariy  jihatlarini  o‘rganadi,  jumladan, 
atoqli  rus  kompozitorlari  M.Gnesin,  B.Arapovlardan  bastakorlik 
ilmini  qunt  bilan  o‘zlashtiradi.  Davrining  dongdor  san’atkorlari 
Jalolxon  Oxunov,  Tavakkal  Qodirov,  Yorqinoy  Hotamova  kabilar 
bila  birga  faoliyat  olib  boradi.  Teatrda  qo‘yilgan  spektakllarga 
musiqa  tanlash  va  bastalash  bilan  birga  zamon  xonandalari  uchun 
bir qator ashulalar yaratadi. 
Muxtorjon Murtazoyev ijrochilik san’atini mukammal egallagan 
va  o‘ziga  xos  ustozlik,  bastakorlik  tomonlari  bilan  boyitgan  san’at 
arbobidir.  20-yillarning  oxiridan  boshlab  Muxtorjon  Murtazoyev 
mumtoz  ijrochilik  an’analarini  o‘z  davrining  usta  san’atkorlaridan 
o‘rganadi. Avvaliga  hofizlar Akbar  Haydarov,  Turg‘un  Karimovlar 
bilan  hamkorlik  qiladi.  Keyinchalik  Madumar  hofizdan  xonandalik 
sirlarini,  Umarjon  hofizdan  skripkada  chalishni  o‘zlashtiradi. 
U  avvaliga  o‘z  shogirdlari  bilan  birga  musiqali  spektakllarni 
sahnalashtirib,  xalq  merosidan  foydalanib,  kuy  va  ashulalar  bilan 
bezab  keldi.  «Ichkarida»,  «Arshin  mol-olon»  musiqali  dramalari 
shular qatoridandir. 
 Bu sohada Muxtorjon Murtazoyevning ilk ishi atoqli san’atkor 
Ahmadjon Umrzoqov yordamida yozgan asari, Abdulla Qodiriyning 

---

58
«Hamma dalaga» va «Uchinchi ko‘klam» inssenirovkalariga musiqa 
yaratish bo‘ldi. Shundan so‘ng u «Xolisxon» spektaklining birinchi 
variantiga  musiqa  yozadi.  Spektakldagi  «Ko‘z  yetmas  baland 
tog‘lar», «Sabo» ariyalari bastakorning muvaffaqiyatlaridan biri edi.
Muxtorjon  Murtazoyev  ko‘proq  mumtoz  shoirlar  ijodiga 
murojaat  etib,  «Barnolig‘ingizdan»,  «Vafodorlar»,  «Malohat», 
«Sunbullaringdan»,  «O‘rgilay»,  Navoiy  g‘azaliga  «O‘n  sakkiz 
yoshingdadur»  muhammasi,  Muqimiy  g‘azaliga  «Yor  bo‘lsin» 
muhammasi,  «Shaxlolaringmu»  kabi  bir  qator  asl  asarlar  
yaratadi. 
Bastakor  o‘zining  amaliyotida  katta  ashula  ijrochiligiga  alohida 
e’tibor  bergan  va  o‘zlashtirgan  hamda  ustozlar  bilan  ijro  etgan. 
Bu  uning  bastakorlik  faoliyatida  asosiy  omil  vazifasi  sifatida 
muhrlanadi va ijodkor yaratgan ashulalarning deyarli barchasi katta 
ashulaga  xos  xususiyatlar  bilan  sug‘orilganligini  ko‘rish  mumkin. 
Buni,  ayniqsa,  bastakorning  mumtoz  musiqa  yo‘lida  yaratgan 
asarlarida yaqqol ko‘rish mumkin. Jumladan, bastakorning Haziniy 
so‘ziga  «Farg‘ona  tong  otguncha»,  Kamtar  so‘ziga  «Tamanno», 
Miskin  so‘ziga  «Bizni  tashlab»,  Hamza  so‘ziga  bitgan  «Bir  ishva 
bilan» kabi ashulalarini keltirish mumkin. Bu asarlar o‘zbek musiqa 
merosidan  alohida  o‘rin  egallagan. Asarlarning  mumtozligi,  o‘ziga 
xosligi,  so‘z  va  ohangning  mutanosibligi,  o‘lchov-ritmik  jihatdan 
bir-biriga  uyg‘un  ekanligi  bilan  usullar  jozibasi  mavjudligi,  ijrochi 
imkoniyatlarini ochib berishiga imkon yaratadigan xususiyatlar bilan 
sug‘orilganligi  va  sirli  ijro  asosi  mavjudligi,  ularning  Muxtorjon 
Murtazoyev  ekanligini  ko‘rsatib  turadi.  Bu  bastakorlik  uslubiga 
xos  xususiyatlardir  va  ularning  barchasini  katta  ashulaning  usullar 
tobeligidagi  jozibali  ko‘rinishi  desak  to‘g‘riroq  bo‘ladi.  Shuning 
uchun bastakor ijodiyotining originalligini e’tirof etish va zamonaviy 
musiqa ijodiyotida o‘ziga xos ta’sir manbayi mavjudligini ham qayd 
etish lozim bo‘ladi. 

---

59
Bu jihatlar uning barcha ashulalarida mavjud. Jumladan, «Farg‘ona 
tong otguncha» ashulasi bastakorning shoh asarlaridan biridir. Asar 
mumtoz shoir Haziniyning «Tong otguncha» radifli g‘azali asosida 
yaratilgan.
 
Asar  musiqa  shakllarining  ashula  janriga  xosligi  bilan 
ajralib turadi va tabiatan katta ashula shakli va xususiyatiga mosdir. 
Shu  bois  uning  umumiy  ko‘rinishdagi  shakli  ham  katta  ashulaga 
xos nokvadrat tuzilishga ega ekanligi bilan yaqqol namoyon bo‘ladi. 
8-misol:
Asar  katta  ashula  uslubida  yozilganligi  sabab  undagi  erkinlik 
o‘lchov-ritmga  asoslanishini  e’tirof  etish  lozimdir.  Erkinlikka, 
odatda, usulga tayangan holda qo‘shimcha taktlar hisobiga erishiladi. 
Ashula asarning asosiy mazmunini beruvchi cholg‘u daromad bilan 
boshlanadi.

---

60
Ko‘rinib  turibdiki,  cholg‘u  muqaddima  boshlang‘ich  xatni 
ham  mazmunan,  ham  shaklan  tayyorlab  beradi  va  asarning  asosiy 
g‘oyasini,  lad  tizimini,  tovush  qatori  va  asosiy  turg‘un  pardalarini 
tasdiqlab, ifodalab beradi.
Avvaliga  asar  turli  usullarda  ijro  etilgan.  Ular  orasida 
ommabop  shakli  quyidagichadir:  9-misol. Tong  otguncha  asarining 
ommalashgan usuli:
Asarning  ahamiyatli  tomoni  avj  tizimidadir. 
Avj  asarning  eng 
yuqori  pardalarida  ijro  etiladi.  Uning  ustiga  katta  ashulaga  xos 
bir  nafasda  talqin  etilishi  bilan  ham  ajralib  turadi.  Bastakorning 
uslubiga xoslik tomoni, yuqori avjdan so‘ng kichik avjning badihali 
ko‘rinishi orqali reprizaga o‘tishida namoyon bo‘ladi. 
Xuddi shunday holatni «Bizni tashlab» ashulasi namunasida ham 
ko‘rish mumkin. 10-misol:
«Tamanno»  ashulasida  bastakorning  betakror  uslubi  o‘zini  na-
moyon  etgan.  Bu  asarga  bastakor  o‘zgacha  yondashsa-da,  asosiy 
g‘oyani,  shaklni  va  mazmun  rivojini  oldingi  asarlariga  xos  tarkib-

---

61
lashtirganining  guvohi  bo‘lamiz.  Asar    dastlab  Kamtar  Otaboyev 
muhammasiga  bastalangan.  Keyinchalik  amaliyotda  Haydar  
Yahyoyev so‘zi bilan ijro etish rasm bo‘ldi. 
Asar 4/4 takt o‘lchovi asosida yozilgan. Usuli quyidagicha:
 
Tonalligi  fis-moll  frigiy  ladiga  mosdir.  Asar  zamonaviy  ashula 
shakliga xos bo‘lgan 8 taktli cholg‘u muqaddima bilan boshlanadi. 
Cholg‘u  muqaddima  asarning  asosiy  ohang  g‘oyasidan  tuzgan. 
11-misol:
Bastakorning  ijodidagi  eng  fundamental  asar  «Tong  otguncha» 
katta  ashula  tamoyillari  asosida  yaratilgan.  Shu  bilan  birga  «Tong 
otguncha»dagi kuy-ohang majmuyi, o‘lchov-ritmik asosi, lad tarkibiy 
jihatlari uning keyingi yaratgan asarlariga bosh mezon bo‘lib xizmat 
qilgan. 
Muxtorjon Murtazoyevning bastakorlik ijodi faoliyati davomida 
amaliyot  bilan  bevosita  bog‘liq  holda  qaror  topgan.  Davr  talabi 

---

62
doirasida va musiqiy meros an’analari hamda vohaviy xususiyatlar 
negizida  rang-barang  janrlar  hisobiga  rivojlangan.  Bu,  avvalo,  
XX asrda o‘zbek musiqa an’analariga kirib kelgan musiqali drama 
janriga  xos  qo‘shiq  va  ashulalar  namunasidir.  Ikkinchidan,  vohaga 
xos katta ashulaning janrlik jihatlaridan oqilona foydalanish hisobiga 
ishlangan original ashulalardir. Tarkibiy, shakliy, mavzuiy va uning 
rivoj  tizimining  maqom  yo‘llariga  xos  holda  ijod  etilishi  bastakor 
ijodiy mahsulining musiqa merosidagi o‘rnini belgilab berdi.