O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

H id bilu v tizimi. H id bilu v tizim ining reseptorlari.
Yuqori burun 
y o 'lla rid a hid biluv reseptorlari joylash ad i. Hid biluv epiteliysi bosh 
nafas y o 'lla rid a jo y la sh ib 100-150 mkm qalinlikda b o 'lib , diam etri 5-10 
m km b o 'lg a n re se p to r h u ja y ra larn i u sh lay d i. O d a m la rd a hid biluv 
reseptorlarining um um iy soni 10 m ln ga yaqin b o 'lad i. H ar bir hid biluv 
hujayrada sferik kengaygan qism i b o 'lib , unda esa 10 m km uzunlikdagi 
6-12 tagacha kiprikchalari b o 'lad i. K iprikchalar hid biluv bezlari hosil 
qilgan suyuq m uhitda tebranib turadi. B unday kiprikchalarning b o 'lish i 
ulami hid taratuvchi m oddalar molekulasi bilan aloqada bo'luvchi yuzasini 
o 'n m arotabaga oshiradi. Hid biluv hujayrasining sferik kengaygan qismi 
uning m uhim sitokim yoviy m arkazi b o 'lib hisoblanadi.
Hid biluv reseptor hujayrasi-bipolyar hujayra b o 'lib , kiprikchalar 
hujayraning apikal q u tb id a jo y la sh g an b o 'lsa , uning bazal qism idan esa 
m iyelinsiz akson boshlanadi. R eseptorlar aksonning hid biluv nervini 
hosil q ila d i, s o 'n g ra bu nerv m iya suyagi aso sig a kirib , hid biluv 
piyozchasini hosil qiladi. T a’m biluv hujayralari kabi hid biluv hujayralari 
ham doim o y angilanib turadi. Hid biluv hujayralari 2 oyga yaqin hayot 
kechiradi.
H id ta ra tu v c h i m o d d a la rn in g m o le k u la si h av o oq im i bilan yoki 
ovqat iste’m ol qilay o tg an d a o g 'iz b o 's h lig 'id a n hid biluv b ezlar ishlab 
ch iq arg an sh illiq m o d d a g a tu sh a d i. T ez-tez n afas olish m o le k u la larn i 
shilliq m o d d ag a kelishini te zlashtiradi. S hilliq m oddada hid taratuvchi 
m o d d a la rn in g m o le k u la si q isq a v aq tg a hid biluv re se p to ri b o 'lm a g a n
429

---

o q silla r b ilan b irik a d i. A yrim m o le k u la la r esa hid biluv rese p to rin in g
k ip rik c h ala rig a yetib b orib, u yerd ag i hid bilu v rese p to rlarin i o q sillari 
b ila n b irik a d i. B u n in g n a tija s id a h id b ilu v o q s illa ri fa o lla s h a d i, 
sh u n d a n s o ‘n g s A M F s in te z q ilu v c h i a d e n ila ts ik la z a fe rm e n ti 
f a o lla s h a d i. S ito p la z m a d a s A M F k o n s e n tr a ts i y a s in i n g o rtis h i 
re se p to r h u ja y ra la rn i m e m b ra n a sid a n a triy k a n a lla rin in g o c h ilish ig a
o l i b
k e l a d i ,
b u
o ‘ z 
n a v b a t i d a
r e s e p t o r
p o t e n s i a l n i n g
g e n e ra liz a tsiy a s ig a olib keladi.
Hid biluv hujayralari m illiondan ortiq har xil hid taratuvchi m oddalar 
m olekulasini ajrata oladi. Shunday b o 'lsa ham , reseptor hujayralam ing 
fiziologik q o 'z g 'a lis h i shu hujayra uchun harakterli b o 'lg an m olekula 
yuzaga chiqadi, am m o hid taratuvchi m oddalarning spektri ju d a kengdir. 
Lekin bu spektr har xil hujayralar uchun bir xil bo'lishi mum kin. Shundan 
b o 'lsa kerak 50% i ortiq hid taratuvchi m oddalar hohlagan ikkita hid 
biluv h u jayralar uchun um um iy bo'lad i.
Y aqingacha ta d q iq o tc h ila r past d arajadagi m o lekulalarni ajratish 
ularning m em branasidagi k o 'p lab hid biluv reseptor oqsillarini bo'lish ig a 
b o g 'liq , deb o'ylardilar.
H ozirda shu narsa m a’lum b o 'ld ik i, har bir hid biluv reseptor hujayra 
m em branasida faqat bir xil oqsil bo'ladi. Bitta oqsil turli xil hid taratuvchi 
m oddalar m olekulasi bilan b o g 'la n a oladi.