|
6-rasm.
Harakat potensiyali generasiyasi vaqtida
qo'zg'aluvchanlikning o'zgarishlari.
(B.l.Xodorov bo'yicha)
Labillik.
Q o'zg'aluvchanlikni baholashda ta 'sir bo'sag'asi foydali
vaqt, xronaksiyalardan tashqari labillik tushunchasi ham ishlatiladi.
Labillik yoki funsional chaqqonlik tushunchasini birinchi bo'lib, fanga
N .Y e.V vedenskiy kiritgan.
L a b illik
yoki
fu n k s io n a l ch a q q o n lik
deganda N. Ye. Vvedenskiy «mazkur apparatning fiziologik faoliyatiga
30
hamroh bo'ladigan elementar reaksiyalaming ozmi-ko‘pmi tezligi» ni
tu sh u n g an .
N .Ye.V vedenskiy fikriga k o 'ra, tez-tez beriladigan ta'sirlarga
q o 'zg 'alu v ch an to 'q im a 1 sekundda qancha k o 'p harakat potensiali
bilan ja vob bera olsa, o 's h a labillik o 'lchovi hisoblanadi.
Q o'z g'aluvchan to'qimaning labilligi uning mutloq refrakter davri
bilan aniqlanadi. Olimlar avvaliga ritmik qatorda impulslar o'rtasidagi
minimal interval mutloq refrakter davrining uzunligiga aniq mos kelishi
kerak, deb hisoblashar edi. Ammo stimullar mutloq refrakter davrga
teng interval bilan kelib turganda faqat ikkita impuls hosil bo'ladi,
uchinchi impuls esa to'q im aning ta'sirlangan joyida depressiya avj
olishi tufayli tushib qoladi. Shu sababli stimullar qatorida ta'sir ritmini
yuzaga chiqarish uchun shu stimullar o'rtasidagi interval mutloq
refrakter davirdan birmuncha ortishi kerak .
O rg a n iz m d a ixtiyoriy harakatlarni v u ju d g a k eltiruvchi nerv
tolalaridan o'tadigan impulslar soni bir sekundda 50 dan oshmaydi,
l a b i l l i g i en g y u q o r i e s h i t u v n e r v i n i n g s e z u v c h i t o l a l a r i va
tormozlovchi Renshou hujayralarda ular o'tkazishi mumkin bo'lgan
impulslar soni bir sekundda 1000 dan ortiqroqdir.
Turli o rg a n iz im la rd a va hatto bir o rg a n iz m n in g o 'z i d a ham
harakatlanuvchi nerv tolalari labillik jihatdan bir-biridan ancha farq
qiladi, lekin shunday b o 'lsa ham, bu labillik hamisha tegishli muskul
tolalarining labilligidan ancha yuqori bo'ladi. Q o 'zg 'alish n i nervdan
muskulga o'tkazadigan sinaps apparatining labilligi yanada kamroq.
Nerv yoki muskulning ritmik ta'sirlanish jarayonida ham labillik
o'zgarishi mumkin, chunki qo'zg'alish to'lqinlari ritmik qatorda o'zaro
ta 'sir etib turadi. Bu o'zaro ta 's ir b a'zan labillikning kamayishiga
sabab bo'lsa, ba'zan, aksincha, labillikni oshirib yuboradi.
Labillikning shu tariqa ortishiga yoki A. A. Uxtomskiy ta'biri bilan
aytganda, ritmning o'zlashtirilishiga, baqaning yakkalangan nerv
tolasida G.Meves qilgan tajribani misol qilib keltiraylik. Baqaning
yakka nerv tolasi sekundiga 460 chastotali ritmik stimullar bilan
ta'sirlanadi. Har bir stimulga javoban, harakat potensiali vujudga keldi.
S o ' n g r a s tim u l y a t s i y a c h a s to ta s i o s h ir ilib , s e k u n d ig a 740 ga
yetkazildi. Dastlab tola faqat har bir ikkinchi stimulga javob qaytardi,
ya'n i ta's irlar ritmining transformatsiyasi r o 'y berdi. Lekin shunday
ta 'sir bir necha sekund davom ettirilgach, tola o 'z ig a berilgan ritmni
o'zlashtira boshladi va javob berish chastotasi oshib, sekundiga 740
impulsga yetdi.
31
Modda almashinuvidagi qaysi jarayonlar q o 'z g 'a lis h i vaqtida
m em brana orqali o ‘tgan Na + ionlarining protoplazm adan tashqi
e r i t m a g a faol r a v i s h d a c h i q a r i l i s h i n i t a ' m i n l a s a , r i t m n i n g
o'zlashtirilishi o ‘sha jarayonlarning tezlashuviga bog'liq.
N eyronlar fiziologiyasi.
N eyronlarning m orfofunksional sinflanish va ularning tuzilishi.
Markaziy nerv tizimining struktura va funksional birligi bu nerv
hujayrasi - neyrondir. Neyronlar - ixtisoslashgan hujayralar bo'lib,
ular informasiyalarini qabul qilish, qayta ishlash, kodlash, saqlash
va uzatish hamda ta ’sirlarga beriladigan reaksiyalarni tashkil etish,
b o sh q a n e y ro n la r bilan o 'z a r o aloqa o 'r n a t i s h x u su siy a tla rig a
egadirlar. Neyronlarning yana o'ziga xos xususiyati shundan iboratki,
ular elektrik impulslami hosil qiladi va axborotlami nerv oxirlari maxsus
tuzilmasi - sinapslar yordamida ijrochi a'zo g a uzatib beradi.
Neyronlar kattaligi 6
mkm
dan 120
mkm
gacha bo'ladi. Inson
miyasida esa 1011 ta gacha neyronlar bo'ladi. Bitta neyronda 10000
t a g a c h a s in a p s la r b o 'l i s h i a n iq la n g a n . A g a r shu e le m e n tla rn i
ax b o ro tla rn i s aq lo v ch i y a c h e y k a la r deb h iso b la sa k , insonning
markaziy nerv tizimi 10 19birlikdagi axborotni saqlashi mumkin, buning
m a 'n o s i shuki, insoniyat yiqqan b archa bilimni o 'z i d a saqlash
imkoniyatiga ega, biroq inson miyasi bu axborotlarning barchasini
xotiradan chaqirib olish yoki eslay olish qobiliyatiga ega emas .
N e y ro n n in g tu zilish i
neyronda funksional jih a td a n quyidagi
qismlari tafovut qilinadi:
qabul qiluvchi qism
- dendritlar, neyron
tanasining membranasi;
integrativ qism -
soma, akson bo'rtig'i, akson;
uzatuvchi qism -
akson b o 'rtig 'i va akson.
N eyron tanasi - so m a
, axborot funksiyasidan tashqari, trofik
funksiyani ham amalga oshiradi. Agar somadan dentrit yoki aksonni
qirqib qo'y ilsa, bu qirqilgan sohadan quyidagi joylashgan o'sim talar
sinapslar bilan birgalikda halok bo'ladi. Soma, shuningdek, dendrit
va aksonni o'sishini ta ’minlaydi.
Somaning ko 'p qavatli membranasi bo'lib, membrana elektrotonik
potensialning hosil bo'lishi va akson b o 'r tig 'i tomon tarqalishini
t a ’minlaydi. Neyronlar o'zin in g axborot funksiyasini bajarishida,
m e m b ra n a sin in g o 'z i g a xos tu zilish g a ega ekanligi bilan katta
ahamiyatga ega. Neyron membranasining qalinligi 6
nm
ni tashkil
qiladi va ikki qavat lipid molekulalaridan tashkil topgan. Membrana
oqsillari bir necha funksiyalarni amalga oshiradilar, oqsil-nasoslar
«hujayrada ion va molekulalami» konsentrasion gradiyent (tafovut)ga
I?
qarshi o'tishini ta ’minlaydi, ion kanallarini hosil qiladi va membranani
tanlab o ’tkazuvchanligini ta 'm in la y d i. R eseptor oqsillar kerakli
molekulalarni taniydi va ularni qayd qiladi. M embranada joylashgan
fe r m e n tla r n ey ro n y u z a s id a k e ta d ig a n k im y o v iy re a k siy a la rn i
tezlashtiradi. K.o‘p hollarda bir oqsil ham reseptor, ham ferment va
nasos vazifasini bajarishi mumkin.
R ibosom alar -
yadro yaqinida
joylashib, t-RNK matritsalarida oqsilni sintez qiladi. Ribosomalar
plastinkali kom pleks (Golji apparati)ni endoplazm atik turi bilan
birgalikdabazofil moddani hosil qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
