O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

inaktivatsiya
deb ataladi. N a 1 ionlari aynan inaktivatsiya 
tufayli, Na* oqimining protoplazmaga kirishi keskin kamayib ketadi, 
bu holat o 'z navbatida musbat zaryadli K* ionlari oqimini kuchaytirib 
yuboradi. Bu ikki jarayon natijasida membrana yana qayta qutblanadi, 
tashqi yuzasi ichki yuzasiga nisbatan yana musbat zaryadli bo'lib,
21

---

qoladi. Bu o ‘z g a ris h la r h a ra k a t p o te n s ia lin in g egri c h i z i g 'i g a
tushuvchi tarmoq tarzida qayd qilinadi (repolyarizasiya).
Iz potensiallarining yuzaga chiqishida Na+va K + ionlariga nisbatan 
m e m b ra n a n in g oz yoki k o 'p o 'tk a z u v c h a n lig i bilan b o g 'liq d ir. 
M a sa la n , h a ra k a t p o te n sia li ta m o m b o 'l g a c h , b ir m u n c h a vaqt 
boshlang'ich miqdordan k o 'ra ko'p roq K+ ionlarini membrana orqali 
o 't k a z i b tu rish i sab ab li, m u sb a t izli p o te n sia li y u z a g a keladi. 
P ro to p lazm ad an chiquvchi K ! io nlar o q im in in g kuchayishi esa 
membrananing iz giperpolyarizasiyasiga olib keladi. Harakat potensiali 
tam om b o 'lg a c h , birm u n ch a vaqt b o s h la n g 'ic h m iq d o rd an ham 
ko'proq Na+ ionlarini membrana orqali o'tib turishi sababli manfiy izli 
potensiali kelib chiqadi, degan taxminlar mavjud.
M o ly u sk a k alm arn in g gigant nerv to lalari u stid a s u n 'i y tuz 
eritmalari bilan perfuziya qilingan tajribalar harakat patensiali kelib 
chiqishi natriy nazariyasi to'g'riligini batamom tasdiqladi. Aksoplazma 
kaliy ionlariga boy eritma bilan almashtirilganda, tola membranasi 
tinchlik potensialini normal saqlash bilan chegaralanib qolmay, nor­
mal amplitudali yuz minglab harakat potensiallarini ham uzoq vaqt 
vujudga keltirib turishi aniqlandi.
Hujayra ichidagi eritmada K + ionlari qisman N a + ionlari bilan 
a lm a sh tirilsa va hujayra ichi va sirti o 'r t a s i d a N a + ionlarining 
konsentrasiyalari farqi shu tariqa kamaytirilsa, harakat potensiali 
kamayadi. Agar hujayra ichidagi K+ ionlari butunlay N a+ionlari bilan 
almashtirilsa, tola harakat potensiali hosil bo 'lish i imkoniyatidan 
butunlay m ahrum bo'ladi. Yana boshqa tajribalar ham yuqoridagi 
fikrlarni tasdiqlaydi. Agar hujayra tashqarisidagi eritm adan N a+ 
ionlari konsentrasiyasi kam aytirilsa, u holda harakat potensiali 
y u z a g a c h i q m a y d i , y a n a a n a l o g i k h o la t y u z b e r a d i , h u ja y r a
t a s h q a r i s i d a g i e r i t m a g a n a t r i y k a n a l l a r i n i n g b l o k a t o r i - T T X
(tetradotoksin) eritmasi perfuziyalansa, harakat potensiali yuzaga 
chiqm aydi. Yuqoridagi tajribalardan k o 'r in ib turibdiki, tinchlik 
holatida ham, q o 'z g 'a lis h paytida ham potensiallar farqi hujayra 
m em branasida r o 'y berishiga hech shubha qolm aydi. M em brana 
ichi va sirtidagi N a+ va K + ionlari konsentrasiyasining farqi tinchlik 
va harakat potensiallari vujudga keltiradigan harakatlantiruvchi kuch 
ekanligi m a'lu m bo'ldi.
Ta‘sir etish qonunlari.
Hujayra membranasidan N a+ ionlarining 
o 'tis h in i am a lg a o s h irad ig an har qan d ay t a 's i r q o 'z g 'a l u v c h a n
t o 'q i m a n i t a 's i r l o v c h i s i b o 'l i b h iso b la n a d i. M e x a n ik t a 's i r l a r
22

---

(chimchilash, urish, qirqish), elektr toki, qattiq sovutish yoki isitish, 
kislotalar, ishqorlar, konsentrlangan tuz eritmalari va boshqalar har 
qanday q o ‘z g ‘aluvchan t o ‘qima uchun ta'sirlovchi bo‘la oladi.
Yuqorida k o ‘rsatilgan ham m a t a ‘sirlovchilar ichida elektr toki 
alohida o ‘rin tutadi, chunki, birinchidan uning kuchi, davomiyligi 
va ortib borish tirikligini oson va aniq dozalash mumkin, ikkinchidan, 
u tirik to ‘qimaga deyarli ziyon yetkazmaydi. Laboratoriya sharoitida 
va b a ‘zi klinik tadqiqotlarni o 'tk a z ish id a turli shakldagi stimullar: 
t o ‘g ‘ri burchakli, sinusoidal, chiziqli, induksion zarbi va shunga 
o ‘xshash elektr stim ullar q o'llaniladi. Barcha elektr stimullarning 
t o 'q i m a g a t a ‘sir etish m e x a n iz m i ay tarli bir xil. T a ‘sirlo v ch i 
q o ‘z g ‘alishni vujudga keltirilishi uchun uning kuchi, davomiyligi 
va ortib borish tikligi yetarli b o'lishi kerak. Shu parametrlarni har 
birini ko'rib chiqamiz.