Optik teleskoplar. Chorshamov X

Teleskopning asosiy ko’rsatkichlari. 

---

6 
Teleskopni astronomik kuzatishlarda qo’llashdan maqsad osmon yoritqichidan 
kelayotgan keng paralel nur dastasini yig’ish va yuqori sifatli tasvir hosil qilishdir. 
Nur yig’uvchi sifatida qabariq linza yoki botiq ko’zgu qo’llanishi mumkin. Linzali 
teleskop refraktor, ko’zguli teleskop reflektor deb ataladi.  
Refraktorning nur yig’uvchi qismi - ob’ektivi - bitta yoki birnechta 
(to’rtagacha) har xil navdagi (filint, kron) shishadan yasalgan va har xil sirtga 
(qabariq, botiq, yassi) ega linzalardan iborat bo’lishi mumkin. Ob’ektivning 
markazidan uning sirtiga tik holda o’tuvchi chiziq yoki nur teleskopning optik o’qi 
deb ataladi.  
Reflektorning nur yig’uvchi qismi bosh ko’zgu deb ham ataladi. U 
issiqlikdan kengayish koefitsenti kam, yengil va mustahkam shisha navidan 
(zerodur, sitall) botiq (qabariq) parabolik (giperbolik) shaklda yasaladi va sirtiga 
bir tekis vakuumda bug’latilgan alyuminiy qatlam (1 – 2 nm) yotqiziladi. Vaqt 
o’tishi bilan bu qatlam alyuminiyning oksidlanishi tufayli 10 martagacha 
qalinlasha baradi. Bunday ko’zgu unga tushgan nurning 90 % ni qaytaradi. Botiq 
parabolik ko’zguning sirti, parabola (geometrik egri chiziq) ning o’z o’qi atrofida 
aylanishi natijasida hosil bo’ladigan, geometrik sirtga o’xshash bo’ladi. 
Ob’ektiv va bosh ko’zgu aylana gardish shaklga ega va uning diametri D 
bo’lsin. Ob’ektivga tushgan parallel nurlar (yulduzlar nuri shunday bo’ladi) undan 
o’tayotganda sinadi (yoki bosh ko’zgudan qaytganda yo’nalishini o’zgartiradi) va 
yo’nalishini o’zgartirib uning fokal tekisligida (
α
) kesishadi (yig’iladi) va manba 
(ob’ekt) ning tasvirini hosil qiladi (1-rasm). Fokal tekslikni ob’ektivdan uzoqligi 
uning fokus masofasi (F) deb ataladi. Fokal tekislik optik o’qqa perpendikulyar 
bo’ladi va unda predmet yoki yorug’lik manbainning to’ntarilgan tasviri hosil 
bo’ladi. Agar fokal tekislikka fotoplastinka o’rnatilsa, u holda, yoritqich (yoki 
ob’ekt) larning, osmonining suratini olish mumkin.