13-Maruza. Rоlikli vа tеkis turkichli kulаshоkli mехаnizmning minimаl

---

13-Maruza. 
Rоlikli vа tеkis turkichli kulаshоkli mехаnizmning minimаl 
rаdiusini аniqlаsh vа prоfilini lоyihаlаsh. 
Reja:
1. Sintezning asosiy vazifasi va uzatish burchagi haqida
tushuncha. 
2. Dezaksial kulachokli mexanizmlarni uzatish burchagini 
aniqlash. 
3. Kulachokli mexanizmlarning yetaklovchi zvenosini xarakat 
qonunini tanlash. 
4. Grafik integrallash usuli. 
Kulachokli mexanizmlarni sintez kilish kinematik analizni teskarisi 
bo‘lib, bunda yetaklanuvchi zvenoning xarakat qonuni grafik yoki 
analitik usulda berilgan bo‘lib, mexanizmning kerakli barcha razmerlari, 
kulachokni profili topiladi. 
Ayrim xollarda uzatish burchagining qiymati berilgan bo‘lib, 
mexanizmni loyixalashda ishlatiladi. 
Loyixalashni asosan ikki usuli bor. Dinamik va kinematik loyixalash. 
Agar tolkatelni xarakat qonuni asosida loyixalanishi lozim bo‘lgan 
kulachokning eng kichik radiusi, uzatish burchagi (g) xisobga olinib 
topilsa va topilgan eng kichik radiusi asosida kulachok profilini shakli 
tuzilsa, bu usul dinamik loyixalash deyiladi. 
Kinematik loyixalashda yetaklanuvchi zvenoni xarakat qonuni va
profilining shakli topilishi lozim bo‘lgan kulachokning eng kichik 
radiusi va tolkatelni maksimal ko‘tarilish oralig‘i berilgan bo‘ladi. 
Kulachokli mexanizmlarni loyixalashda xarakatlantiruvchi kuchlardan 
maksimal foydalanish xamda tolkatelga qo‘yilgan kuchlar ta’siridan uni 
erkin xarakat qilishini ta’minlashga e’tibor beriladi. Uzatish burchagini 
e’tiborga olgan xolda dinamik shartlari bajarilib loyixalangan kulachokli 
mexanizmlarda aylanish jarayonida tolkatel o‘z yo‘naltiruvchisi 
orasiga tiqilib kolish xollari bo‘lmaydi. 
Quyida 13.1-rasmda kulachokli mexanizm va tezliklar plani 
keltirilgan. 

---

 
13.1-rasm 
Tolkatelni kulachok profili bilan shu onda bog‘langan nuqtasining 
absolyut va nisbiy tezliklari orasidagi o‘tkir burchak uzatish burchagi 
deyiladi va g bilan belgilanadi. Tolkatelning absolyut tezligi yo‘nalishi 
bilan unga qo‘yilgan kuch orasidagi o‘tkir burchak (a) bosim burchagi 
deyiladi. 
Xar doim a+g=90o bo‘ladi. 
R-kuchni ikki o‘zaro perpendikulyar bo‘lgan tashkil etuvchi kuchlarga 
ajratamiz. 
Куйида 20.1-расмда кулачокли механизм ва тезликлар плани 
келтирилган. 
20.1-расм. 

---

---

Kulachokli mexanizmlar yetaklanuvchi zvenosini xarakat qonunini 
tanlash. 
Kulachokli mexanizmlarning kulachogini loyixalash uchun 
quyidagilarni tanlash kerak. 
a) mexanizmning kinematik sxemasi. 
b) yetaklanuvchi zvenoning xarakat qonuni. 
v) mexanizmni ayrim razmerlari. 
Mexanizmning kinematik sxemasi asosan konstruktiv muloxazalarga 
asosan, ya’ni yetaklanuvchi zvenoni kerakli xarakat qonunini beradigan 
konstruksiyasi tanlanadi. 
Yetaklanuvchi zvenoni xarakat qonunini tanlash kulachokli 
mexanizmlarni loyixalanishi asosiy etapiga kiradi. Kulachokli 
mexanizmni loyixalashda shunday xarakat qonunini tanlash kerakki, u
texnologik prosesslarni talabiga javob beradigan bo‘lishi kerak. 
Eng ko‘p tarkalgan tezlanish analogini o‘zgarish qonunlari quyidagilar: 
Tekis tezlanuvchan, chiziqli o‘sib boruvchi, chiziqli kamayib boruvchi, 
sinusoidal va kosinusoidal qonuniyatlardir.
Agarda bu qonunlar analitik usulda berilgan bo‘lsa, u xolda 
boshlang‘ich va oxirgi shartlarni e’tiborga olgan xolda ikki marta 
integrallab tezlik analogini va yetaklanuvchi zvenoni xarakat qonunini 

---

olamiz. Agarda grafik usulda berilgan bo‘lsa grafik differensiallash 
usuli bilan yechiladi. 
20.3-расм. 

---

Lekin kulachok profilini qurish uchun S(j) va y (j) ma’lum bo‘lishi kerak. 
Shuning uchun bunday xollarda grafik integrallash usullaridan birini qo‘llash kerak 
bo‘ladi. Uzoklashish fazasida yetaklanuvchi zvenoning tezlanish analoglari 
quyidagi SII(j) va yII(j) ko‘rinishlaridagi egri chiziqlar bilan berilgan bo‘lsin. 
(20.4-rasm,a) 
jud -burchagini bir necha teng bo‘laklarga bo‘lamiz, xamda absissalar o‘qida 
0,1,2,3...... belgilab olamiz. Ekvidistant ordinatalarini belgilab olamiz. Bu 
ordinatalar uchastkalarni o‘rtalariga mos keladi. Bularni ordinata o‘qiga O1; O2; 
O3;.... kesma shaklida ko‘chiramiz. So‘ngra 11; 21; 31;..... nuqtalarni absissalar
o‘qini chap tomonida tanlab olingan Q nuqta bilan O Q = K2 tutashtiramiz. 
Natijada Q11, Q21, Q31,………… nurlarni xosil qilamiz. 

---

---

 
 

---