Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

Raqobatchilar tahlili. 
Bu bo‘limda potensial hamkorlar 
va 
investorlarga rejalashtirilayotgan tovar borib tushishi kerak bo‘lgan 
bozordagi barcha raqobatlar haqida axborotlar ko‘rsatilishi zarur. Marketing 
dasturi (biznes-reja) mualliflari quyidagi savollarga aniq javob bera olishlari 
lozim: 

O‘xshash tovarlarning eng yirik ishlab chiqaruvchisi kim? 

Ularning savdo hajmi, daromadlar, yangi modellarni joriy etish, 
texnik servislar borasidagi ishlari qanday bormoqda? 

Ular 
o‘z mahsulotlari reklamasiga ko‘p e’tibor va 
mablag‘sarflashayaptimi? 

Ularning 
mahsulotlari 
o‘zida 
nimalarni 
ifodalaydi: 
asosiytavsiflar, sifat, dizayn darajasi, xaridorlarning fikri? 

Raqobatchilar mahsulotlariga narx darajasi qanday? Ularning, 
umumiy tomondan bo‘lsa ham, narx siyosati qanday? 
Bu savollarga javob bera borib, biznes-reja tuzishda jiddiy xatoga yo‘l 
qo‘yishdan, haqiqatni bo‘yab ko‘rsatishdan: raqobatchilar muvaffaqiyatlari 
haqida nimanidir aytmay qo‘ya qolish yoki shunchaki, yo‘l-yo‘lakay aytib 
o‘tish, lekin ularning real yoki mavjud kamchiliklarni bo‘yab ko‘rsatish 
kabilardan ehtiyot bo‘lish kerak. Biron- bir tashkilotdan kredit olib, 
raqobatchilar holatini to‘g‘ri baholay olmay, tadbirkor zararga “tushib 
qoladi”. Bunda kreditor ham pulidan ayriladi, biznesmen esa yomon rahbar, 
degan nomni oladi. Tabiiyki, shundan keyin uning yangi kredit yoki 
investitsiyalar olishga umuman imkoniyati qolmaydi yoki ancha qimmatga 
oladi. Shuning uchun raqobatchilarni imkon qadar obyektiv baholamoq zarur. 
Ulardan qo‘rqish emas, ularning strategiyalari yoki tovarlaridagi 
muvaffaqiyatga 
erishish 
uchun 
real 
imkoniyat 
ochadigan 
sifatli 
xarakteristikalarini, to‘ldirilishi lozim bo‘lgan bo‘sh joylarni ko‘rsatish 
kerak. Ana shunda investorlarning hurmati va mablag‘ olish uchun yuqori 

---

imkoniyatlar kafolatlangan bo‘ladi. 
Mamlakatimiz va ayniqsa, xorijiy kompaniyalar bilan raqobat kurashida 
mamlakatimiz korxonalari qo‘lbola reseptlar va yoshini yashab bo‘lgan 
(eskirgan) tasavvurlarga emas, raqobat strategiyalarining xalqaro amaliyotida 
sinovdan o‘tgan, shu jumladan, birinchi navbatda professor Porter taklif 
qilgan: xarajatlarda yetakchilik, ixtisoslashuv (defferensiatsiya), fokuslash 
(bir 
joyga 
jamlash)ga 
murojaat 
qilishlari 
kerak. 
Bitta 
bozorda 
harakatlanadigan firmalarning tarmoqlar ichidagi raqobatlarida raqobat 
strategiyalarining to‘rttasidan bittasini tanlash lozim: kommutantlar, 
patiyentlar, violentlar, eksplerentlar. 
Shu bilan birga, agar jiddiy harakat qilinsa, o‘zining eng kuchli 
xorijiy firmalar bilan ham kurashda raqobatbardoshligini ta’minlay olishi 
mumkin. Marketing haqidagi kitoblardan birida metall buyumlar ishlab 
chiqaruvchi yirik hind firmasining qiziqarli tarixi 
tariflangan. 
U 
kutilmaganda Hindistonga xuddi uning tovariga o‘xshash tovar eksport qila 
boshlagan, shu bilan birga, bozorni mavh etishning narxga oid raqobatini 
tanlab, tovarlarini hindlarning narxidan 15% arzonga taklif qila boshlagan 
yapon firmasi bilan raqobatga duch keldi. Avvaliga hind firmasi ham o‘z 
mijozlarini 
yo‘qotmaslik 
uchun 
mahsulotlari 
narxini 
15%ga 
arzonlashtirishdan boshqa tijorat taktikasini topa olmadi. Biroq yaponlar shu 
zahoti mahsulotlari narxini yana 15% ga pasaytirdi, bunda esa hind firmasi 
ularni “quvlay” olmadi, chunki bu darajada yuqori ishlab chiqarish 
samaradorligiga ega emas edilar. O‘yinda go‘yoki ular yutqazgan edilar. 
Biroq ana shunda hind firmasi rahbarlari harakatga tushib qoldilar va nihoyat, 
muqobil raqobat strategiyasini qidira boshladilar. Bu strategiya narxga oid 
emas, keng ma’noda anglanadigan sifat raqobati bo‘lib chiqdi. Gap shundaki, 
hind firmasining yaponiyalik raqobatchilari oldida ikkita jiddiy ustuvorligi 
bor edi. Birinchidan, ular o‘zlarida ishlab chiqariladigan tovarlarini yetkazib 
berishni dengiz ortidagi raqobatchilariga nisbatan tezroq amalga oshira 
oladilar, yaponlar esa tovarlarini dengiz orqali olib kelar, ularning kelishi 
Hindistonga keladigan kemalar jadvaliga bog‘liq, chunki ularni saqlaydigan 
omborlari ham yo‘q edi. Ikkinchidan esa hindlar mamlakat ichkarisida metall 
buyumlarning har qanday kichik partiyasini ham yetakazib bera olar, ularni 
korxonalarda yoki xususiy omborxonalarda shakllantirish imkoniga ega 
edilar. Yaponlar esa omborlari yo‘qligidan ancha yirik standart partiyalarni 
sotishga urinar, ularning tovarlarini xaridorlarga yetkazib beruvchi og‘ir yuk 
ko‘taruvchi kemalardan foydalanishardi.Tezkorlik va yetkazib berishning 
kichik partiyalardaligi shunchalik ahamiyatli ekanki, hatto yapon tovarlariga 
taqqoslaganda hindlar uchun ancha yuqori narx darajasini ham oqlaydi. 
Natijada hind firmasi nafaqat yaponlar bilan raqobat kurashiga chiqadi, 
shuningdek, o‘z savdo hajmini ham oshiradi. Shuning uchun raqobatchilar 
faoliyatini tahlil qila borib, faqat ko‘zga tez tashlanadigan parametrlar – narx 
va asosiy sifat xarakteristikalari bilan cheklanmasdan, xaridorlarga ta’sir 
o‘tkazuvchi hamma omillarni hisobga olish, shuningdek, bo‘lg‘usi 

---

mijozlaringiz uchun nimalar muhimligini anglash va bu ehtiyojlarni o‘z 
ishingiz uchun katta foyda bilan iloji boricha tezroq qondirishga urinishingiz 
lozim. 
Marketing dasturida tanlangan strategiyalar va ularning aniq qo‘llanishi 
tariflangan bo‘lishi kerak. Raqobat strategiyasi tanlangach, tadbirkor qator 
qarorlar qabul qilishi lozim. 
Tanlangan strategiyani qanday qilib yaxshiroq realizatsiya qilish 
mumkin? 
Strategiyalarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy struktura 
qanday bo‘lishi kerak? 
An’anaviy bozordan ketish kerakmi (agar gap faoliyat ko‘rsatayot- gan 
korxona haqida bo‘lsa)? 
Firmaning joriy raqobat pozitsiyasini o‘zgartirmasdan foydani oshirish 
mumkinmi (bu ham avvaldan ishlab kelayotgan korxonaga oid savol)? 
Agar tadbirkor o‘z strategiyasini o‘zgartirishga jiddiy qaror qilgan 
bo‘lsa yoki endigina raqobatli bozorga chiqib kelayotgan bo‘lsa, u 
raqobatning ehtimoliy javob harakatlarini ko‘zda tutishi kerak: 
1.
Javob harakatlarining mavjudlik darajasi. 
2.
Ularning firmaga ta’sir etish ehtimoli. 
3.
Bu qachon yuz berishi mumkin? 
4.
U qanchalik tajovuzkor bo‘ladi? 
5.
O‘ta tajovuzkorona ta’sir etishlardan chetga chiqish imkoniyati 
bormi?