Аҳолини ишга жойлаштириш ва

Фуқароларни иш ахтарувчи ва ишсиз шахслар сифатида 
ҳисобга олиш. Ишсизлик нафақаси тайинлаш ва тўлаш 
Турли сабабларга кўра вақтинча ишсиз қолган ва меҳнат даромадидан маҳрум бўлган 
фуқароларни ҳисобга олиш ҳамда уларга иш топишда кўмаклашиш меҳнат қилиш ҳуқуқи 
кафолатларидан саналади. 
Бозор муносабатлари тамойиллари асосида ишлаб чиқаришнинг ташкил этилиши, 
иқтисодий ҳаѐтда нодавлат ишлаб чиқарувчиларнинг устун мавқеи ва мулкий мустақил 
эканликлари барча фуқароларни тўлиқ иш билан таъминлаш кафолатини беришга йўл қўймайди. 
Шу сабабли бундай жамиятда вақтинча ишсизлар қатламининг бўлиши объектив ҳол бўлиб, 
давлат бундай ҳолларда фуқароларга ишга жойлашишларида ѐрдам кўрсатади, унинг иложи 
топилмай қолганда эса уларни моддий жиҳатдан таъминлаш мажбуриятини ўз зиммасига олади. 
Молиявий-иқтисодий инқироз жаҳон миқѐсида авж олган шароитда кўпгина мамлакатларда 
ишсизлик даражаси ортиб, меҳнаткашлар моддий-турмуш даражасининг пасаяѐтганлиги 
кузатилмоқда. Баъзи мамлакатларда ишсизлар меҳнатга яроқли аҳолининг 10-12 фоизини ташкил 
этмоқда. Бизнинг мамлакатимизда юритилаѐтган оқилона ижтимоий ва иқтисодий сиѐсат, амалга 
оширилаѐтган тадбирлар туфайли ишсизлар сони барқарор равишда меҳнатга яроқли аҳолининг 
2,5-3,0 фоизидан кўп эмас. 
Аҳоли бандлигига оид қонунчилик тизимимиз вақтинча ишидан ва меҳнат даромадидан 
маҳрум бўлиб қолган фуқароларни тезкорлик билан иш билан таъминлаш, унинг иложи 
топилмаганида эса қонунда назарда тутилган бошқа кафолатларни ўз вақтида таъминлаб беришга 
қаратилган. 
Ўзбекистон Республикасининг ―Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида‖ги Қонунининг
3
2-моддасига кўра: ―Иш билан таъминланиш - фуқароларнинг қонун ҳужжатларига зид 
келмайдиган, ўз шахсий ва ижтимоий эҳтиѐжларини қондириш билан боғлиқ бўлган, уларга иш 
ҳақи (меҳнат даромади) келтирадиган фаолиятидир. 
Унумли ва ижодий меҳнат қилишга бўлган ўз қобилиятларини тасарруф этиш ва қонун 
ҳужжатлари билан тақиқланмаган ҳар қандай фаолият, шу жумладан ҳақ тўланадиган ишни 
бажаришга алоқаси бўлмаган фаолият билан шуғулланиш мутлақ ҳуқуқи фуқароларга 
тегишлидир. 
Мажбурий меҳнат, яъни бирор-бир жазони қўллаш билан таҳдид қилиш орқали иш 
бажаришга мажбурлаш тақиқланади, қонунда белгиланган ҳоллар бундан мустасно. Кишиларнинг 
ихтиѐрий равишда иш билан банд бўлмаслиги уларни жавобгарликка тортиш учун асос бўла 
олмайди‖. 
Ҳар ким иш берувчига бевосита мурожаат қилиш ѐки меҳнат органларининг бепул 
воситачилиги орқали иш жойини эркин танлаш ҳуқуқига эга. 
Иш қидираѐтган ва меҳнат органларига мурожаат қилган фуқаролар таъмин этиладиган иш 
турини, иш жойини ва меҳнат режимини эркин танлаш мақсадида касб-корга доир бепул 
маслаҳатлар олиш, касбга тайѐрлашдан, қайта тайѐрлашдан ўтиш, малака ошириш ҳамда тегишли 
ахборот олиш ҳуқуқига эгадирлар. 
Давлат вақтинча банд бўлмаган ва ишга яроқли, меҳнат қилиш истагида бўлган фуқароларга 
ишга жойлашишларида кўмак кўрсатади. 
“Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида”ги Қонунга кўра қуйидагилар банд аҳоли 
саналадилар ва ушбу тоифадаги шахсларни иш билан таъминлаш талаб этилмайди:
3
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Ахборотномаси 1998.–№ 5-6. 96-модда. 

---

 ѐлланиб ишлаѐтган, шу жумладан ишни тўлиқсиз иш вақтида ҳақ эвазига бажараѐтган 
касаначилик билан шуғулланаѐтган, шунингдек ҳақ тўланадиган бошқа ишга, шу жумладан 
вақтинчалик ишга эга бўлган фуқаролар;
бетоблиги, меҳнат таътилида, касбга қайта тайѐрлашда, малака оширишда эканлиги, 
ишлаб чиқаришнинг тўхтатиб қўйилганлиги муносабати билан, шунингдек қонун ҳужжатларига 
мувофиқ вақтинча иш жойида бўлмаганда ходимнинг иш жойи сақланиб турадиган бошқа 
ҳолларда вақтинча иш жойида бўлмаган фуқаролар; 
ўзини иш билан мустақил таъминлаѐтган фуқаролар, шу жумладан, юридик шахс ташкил 
қилмаган ҳолда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаѐтган фуқаролар, кооперативларнинг 
аъзолари, фермерлар ва уларнинг ишлаб чиқаришда қатнашаѐтган оила аъзолари; 
Қуролли Кучларда, Миллий хавфсизлик хизмати ва ички ишлар органлари ҳамда 
қўшинларида хизматни ўтаѐтган, шунингдек муқобил хизматни ўтаѐтган фуқаролар; 
таълим тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда 
таълим олаѐтган фуқаролар; 
қонун ҳужжатларига мувофиқ фаолият олиб бораѐтган жамоат бирлашмалари ва диний 
муассасаларда ишлаѐтган фуқаролар. 
Ишга жойлаштиришга кўмаклашувчи давлат органлари ишга жойлашишда кўмак сўраб 
мурожаат қилган фуқароларга мақбул келадиган иш таклиф қилишлари лозим. 
Биринчи марта иш қидираѐтган, касби (мутахассислиги) бўлмаган шахслар учун дастлабки 
касб тайѐргарлигини талаб қилмайдиган иш, бундай ишни топиб бериш имконияти бўлмаган 
тақдирда эса уларнинг ѐши ва бошқа хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ҳақ тўланадиган бошқа 
иш, шу жумладан вақтинчалик иш мақбул келадиган иш ҳисобланади. 
Ишдан ва иш ҳақидан (меҳнат даромадидан) маҳрум бўлган шахслар учун уларнинг касб 
тайѐргарлигига мос бўлган, ѐшини, соғлиғи ҳолатини, меҳнат стажини ва аввалги мутахассислиги 
бўйича тажрибасини, янги иш жойининг транспортда қатнаш жиҳатидан қулайлигини инобатга 
олувчи иш мақбул келадиган иш ҳисобланади. 
Қуйидаги ҳолларда иш мақбул келадиган иш деб ҳисобланиши мумкин эмас, агар:
–иш яшаш жойини ўзгартириш билан боғлиқ бўлса; 
–таклиф этилган иш доимий яшаш жойидан анча узоқ бўлса ва транспортда қатнаш 
жиҳатидан қулай бўлмаса. Иш жойининг транспортда қатнаш жиҳатидан қулайлигини (йўл 
қўйилиши мумкин бўлган узоқликни) мазкур жойда жамоат транспорти тармоғининг 
ривожланганлигини ҳисобга олган ҳолда маҳаллий давлат ҳокимияти органи аниқлайди; 
–таклиф этилган ишда иш ҳақи шу мутахассислик ва малака учун белгиланган тартибда 
аниқланадиган энг кам миқдордан оз бўлса; 
–ишни рад этиш узрли сабаблар билан асосланган бўлса. 
Туманлардаги Бандликка кўмаклашиш ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш органларига 
иш топишда ѐрдам сўраб мурожаат қилган фуқаролар Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги 
томонидан 1999 йил 13 октябрда 831-тартиб рақами билан рўйхатга олинган ―Фуқароларни меҳнат 
органларида рўйхатга олиш, уларни ишга жойлаштириш, ишсизлик нафақаси тайинлаш ва тўлаш 
тартиби тўғрисидаги Низом‖ талабларига кўра ҳисобга олинадилар
4
. 
Мазкур Низомга кўра ишсиз (меҳнат даромадига эга бўлмаган) фуқаролар, шунингдек иш 
билан банд шахслар ҳам (иш жойи, касбини ўзгартирмоқчи бўлган шахслар) ишга жойлашишда 
4
Ўзбекистон Республикаси вазирликлари, давлат қўмиталари ва идораларининг норматив- ҳуқуқий 
ҳужжатлари тўғрисидаги Ахборотнома. 1999. № 19. 
