2-3 Маъруза: ҚЎЗҒалувчан тўҚималар физиологияси

Миелинли ва миелинсиз асаб толалари.
Аксонлар миелин қобиғли ва қобиғсиз бўлади.
Миелинли тола цилиндр ва уни ўраб олган миелин ва Шванн қобиқларидан тузилган. У
цилиндр мембрана (ёки аксолемма) ва
аксоплазмага эга. Миелин парда Шванн
ҳужайраларининг маҳсули бўлиб, липид ва оқсилдан тузилган. Миелин парда электр
изоляцияси ролини бажаради.
•
Миелинсиз толалар фақат Шванн қобиққа эга бўлиб, асосан ВАТда учрайди.
•
Қўзғалишнинг тарқалиши.
Аксонларнинг асосий вазифаси сомада ҳосил бўлган
қўзғалишни ўтказишдан иборат. Миелинли ва
миелинсиз
толалар
қўзғалишни
ўтказишда бир-биридан фарқ қилади. Миелинсиз толадаги қўзғалиш секин-аста ўқ
цилиндр мембранаси бўйлаб узлуксиз тарқалади. Қўзғалишнинг тарқалиш тезлиги
миелинсиз асаб толаларида аксоннинг диаметрига боғлиқ. Уларнинг диаметри 100 мкм
дан 1000 мкм гача бўлади. Миелинли асабларда эса аксон диаметри, миелин ҳисобига
йўғонлашган. Миелинли асаб толасининг диаметри 12 мм дан 22 мм гача бўлади.
Кўзғалиш бир секундига 70 метрдан 120 метргача тезликда ўтказилади.
•
Аксонлар бўйлаб қўзғалишнинг тарқалиши ҳаракат потенциалларини, ионлар механизми
асосида ҳосил бўлиши ва асабнинг қўзғалган қисмлари оралиғида пайдо бўлган электр
токини мембрананинг ионлар ўтказувчанлигига таъсир этишига боғлиқ.

---

Ўтказиш тезлигига кўра нерв толаларининг
типлари
•
Эрлангер ва Гассер (1937) қўзғалишни ўтказиш тезлигига асосланиб нерв толаларини қуйидаги типларга
ажратади.
•
Иссиққонли ҳайвон асаби совуққонли ҳайвонлар асабига нисбатан импульсни тезроқ ўтказади. Масалан,
иссиққонли ҳайвонларнинг А тола асаблари импульсни 6-120м.с да ўтказса, совуққонли ҳайвонларники эса
-10-50 м.с тезлик билан ўтказади.
•
А - толалар
энг йўғон тола бўлиб, импульсларни орқа миянинг ҳаракатлантирувчи асаб марказидан тана
мушакларига ва ундаги рецепторлардан тегишли асаб марказларига ўтказади. ҳаракат потенциаллари 0,4-
0,5 мс, деполяризация манфий изи 15-20 мс, мусбат изи эса 40-60 мс давом этади. А
б
, A
в
ва A
дельта
толалар
асосан сезувчи асаб
толалари
бўлиб,
нисбатан
ингичка, қўзғалишни секин ўтказади ва ҳаракат
потенциали узоқ вақт давом этади. Бу асаб толалари импульсни тактил, баъзан оғриқ, ҳарорат ва ички
аъзолардаги рецепторлардан МАТ га ўтказади. Аг толалар, бундан мусстасно, импульсларни орқа миянинг
нейронларидан интрафузал (лотин. fusus - дуг, in -ичида), яъни капсулага ўралган мушак толаларига
ўтказади.
•