A. A. Q od irov t ib b iy o t

II bob
I N S O N I Y A T J A M IY A T ID A T I B B I Y O T N I N G
K E L IB C H I Q I S H I
DASTLABKI M UOLAJA USULLARINING
1SHLAB C H IQ ILISH 1
T ibbiyot inson fao liyatining m u h im b ir sohasi sifatida boshqa k o ‘p 
so h alard an ilgariroq paydo b o 'lg a n . M asalan, ib tid o iy o d am lar o ‘zlari 
uch u n hali tu ra r-jo y q u rish , kiyim tikish va o vqat p ish irishn i bilm ay 
turib, b a ’zi kasallik h olatlarida m uolaja qilishni bilib olganlar. Buni o 'sh a 
ibtidoiy o dam larning yashash sharoitlari taq o zo etgan. U larning yashash 
sh aro itlari esa ju d a o g ‘ir va m ashaq qatli b o ‘lgan. Ibtid oiy o d am lar uy- 
joysiz, o ‘rm o n lard a yarim yalan g ‘o ch va k o ‘p in c h a o ch yashab, k o ‘p 
q iy in c h ilik la rn i b o sh la rid a n . k e c h irg a n la r. B u n in g n a tija sid a k o ‘p 
kasalliklarga d u c h o r b o ‘lganlar, y irtq ich h ay v o n lar bilan t o ‘q nash ib,
6

---

tan ja ro h a tla ri olganlar. Tabiiyki b u n d a y h o latlard a kishilar kasallik dan
qutulish va tan jarohatlarini davolashga intilganlar. N atijada dastlabki oddiy 
m uolaja u sullari ishlab ch iq ilg a n .B u h aq d a u lu g ‘ G ip p o k ra t b u n d ay
deb yozgan edi: "H ayotning o ‘zi kishilarni tabiblik san ’atini izlab topishga 
m ajbur etgan".
T ib biy o tn in g kelib chiqishi ja ra y o n in i h a r taraflam a o ‘rganish sh un i 
ko'rsatadiki, "birinchi tabib" organizm ning o ‘zi ekan, y a’ni organizm ning 
o ‘zi b irin ch i b o ‘lib kasallikga q arshi kurash ark an . Buni quyidagi od diy 
m isoldan k o ‘rish m um kin: agar organizm ga tash q arid a n b iro r narsa, 
m asalan zirapcha kirib qolsa, uning atrofida q on tan ach alari (leykotsitlar) 
to ‘planib, zirapcha bilan birga kirgan m ikroblam i yutib, y o ‘q qila boshlaydi. 
N atijada organizm bu m ikroblardan qutiladi. O rganizm ning kasalliklarga 
qarshilik k o ‘rsatish xususiyati qadim gi S harq hakim lariga ham m a ’lum
b o ‘lgan. M asalan, Abu Ali ibn Sino "Odam tanasi h am m a vaqt kasallikdan 
qutilishga intiladi", deb yozgan edi.
B a’zi b ir tirik m av ju d o tlarn in g organizm i y o ‘qotilgan ta n a qism ini 
tiklash xususiyatiga ham ega. M asalan, kaltakesakning d u m i b iro r sabab 
bilan uzilib ketsa, u n d a yangi d u m o ‘sib chiqadi. S h u n in g d ek ta n a n in g
b iror jo y id a paydo b o ‘lgan, un ch alik k a tta b o ‘lm agan ja ro h a t h a m "o‘z- 
o ‘zidan" bitib ketadi. O rganizm da kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyati 
m avjudligi tufayli, b a ’zan b em o r b iro r sabab bilan davo lana olm asa h am
u sog'ayib ketishi m um kin. Q adim gi tab ib lar yana sh u n i an iq lad ilark i, 
o rg a n iz m d a ayrim yuqum li k asalliklarga n isb atan "qabul qilm aslik" 
xususiyatini paydo qilish m u m k in . Bu hozirgi tild a "im m un itet" deb 
ataladi. Q adim gi X itoy va E ro n hak im lari u m rid a b ir m a rta c h e c h a k va 
qizam iq bilan og‘rigan kishi bu kasalliklar bilan boshqa og ‘rim asliklarini 
aniqlaganlar. Shunga asosan dastlabki variolatsiya (em lash) usullari ishlab 
chiqilgan. Xitoyliklar chechakka qarshi em lash usulini qo ‘lladilar. Qadim gi 
E ro n iy lar ilo n zahariga qarshi "qabul qilm aslik" paydo q ilish usulini 
ishlab ch iq q an la r. U la r odam ga asta-sek in o z-o zd an ilon za h arin i berib 
b o rib , u n in g org an izm id a m azk u r zah arg a n isb atan im m u n ite t paydo 
qilganlar. Bu m isollar shuni k o ‘rsatadik i, tirik m av ju d o tlar organizm i 
h aq iq ata n kasalliklarga qarshi tu rish xususiyatiga ega. Bu xususiyatni 
"organizm ning o ‘z ichki tibbiyoti", deb atash m um kin. H ay otd a bu "ichki 
tibbiyot"ning aham iyati ju d a katta. A tro f tabiatda kasallik paydo qiluvchi 
o m illa r sh u q a d a r k o ‘p va x ilm a -x ilk i, ag ar o rg a n iz m n in g "ichk i 
tibbiyoti" b o ‘lm aganda tirik m avjudotlar h ar xil kasalliklardan allaqo ch on
qirilib y o ‘q b o ‘lib ketardilar.
"O rganizm ning o ‘z ichki tibbiyoti" tirik m avjudotlar hayotining barcha 
b osqichlarida biogenez jarayoni sifatida rivojlangan. S huning u ch u n tirik 
m avjudotlar yashashda davom etganlar. A m m o, "organizm ning o ‘z ichki 
tibbiyoti" h a m m a ho llard a va h a r q an d a y kasallikga n isb atan "qabul
7

---

qilm aslikni" t a ’m in eta olm as ekan. K asallikdan q u tilish u c h u n "tashqi 
tibbiyot" y a ’n i h a r xil davo tad b irlarin i am alga o sh irish h am zaru r 
ekan. S h uning u c h u n tu rli m uolaja usullari ishlab ch iq ila boshlagan. Bu 
o ‘rin d a sh u n i k o ‘rsatib o ‘tish kerakki, "tashqi tibbiyot", y a ’ni h a r xil 
m u o laja u su llari k asallikni o ‘zi y o 'q o tm a y d i, balki "ichki tibbryot" 
k asallikn i yenga olishi u c h u n z a m in tayyorlaydi. G ip p o k ra t sh u n i 
ta ’kidlab "Tabiat davolaydi, tabib unga yordam beradi" — degan edi. Bu 
y erda G ip p o k ra t "tabiat" d eg a n d a o rg an izm n in g o ‘z ta b ia tin i, un in g
kasalliklarga qarshi kurash ish xususiyatini k o ‘zd a tu tg a n edi. S hu nd ay 
qilib "tashqi tibbiyot"ni riv ojlan tirish , yangi h a r xil m uo laja usu llarin i 
izlab topish va u larn i q o il a s h zaru riy ati kelib ch iq q an .
Tarixiy m a ’lu m o tlarn in g k o ‘rsatish ich a od diy m u o laja usullari hali 
yer yuzida o dam paydo b o ‘lm asdan oldin ham m a ’lum b o ‘lgan. M asalan, 
b a ’zi h ay v o n lar tab iatd a shifobaxsh o ‘sim liklar m avjudligini bilganlar 
va u lard a n fo ydalanganlar. B uni b iro r sabab bilan tan asi ja ro h a tla n g a n
hay v o n larn in g x a tti-h a ra k a tid a k o ‘rishim iz m u m k in . Bu h aq d a tibbiy- 
tarixiy ad ab iy o tlard a k o ‘p m isollar keltirilgan. M asalan , tab iatsh u n o s 
olim Y u .R o tsiu sn in g y o zish ich a, og‘zida y a ra -c h a q a la r paydo b o ‘lgan 
b ir gibbon (k ich ik o d am sim o n m ay m u n ) o ‘rm o n d a n b ir shifobaxsh 
o ‘sim likni to p ib kelib, u n i x am irsim o n h o latg a k elg u n ch a chaynagan. 
S o ‘ng b u "m uolaja"ni y an a b ir n ec h a m arta q aytargan . S h u n d an so ‘ng 
k o ‘p o ‘tm ay gibbonning o g ‘zidagi y a ra -c h a q a la r y o ‘q b o ‘lib ketgan. 
B ir j a r o h a t l a n g a n y a v v o y i q u y o n e s a o 'r m o n d a n y o p i s h q o q
o ‘rg im ch ik larn i topib kelib, u la rn i ezib tan asin in g ja ro h a tla n g a n joyiga 
su rtg an . M a ’lu m b o ‘lish ic h a , bu o ‘rg im ch a k la rn in g ta n a sid a o g ‘riq 
qoldiruvchi va q o n oqishini to ‘xtatuvchi m o d d a b o r ekan.
M a ’lu m k i, b e z g ak k a sa llig in i y o ‘q o tu v c h i x in a d o ris i (X in in ) 
A m erikadan keltirilgan. Bu dori xina deb ataluvchi daraxtning postlog‘idan 
olinadi. U ni am erikalik hindular topganlar. U lar xina daraxtining postlog‘i 
bezgak kasalligini tu z a tish in i p u m a (yovvoyi m u sh u k n in g bir tu ri) d an
bilib olgan ekan lar. H in d u la rn in g ku zatish ich a, bezgak kasalligi bilan 
kasallangan p u m alar xina daraxtining postlog‘ini ch ay nab y utar ekanlar. 
Shim olda yashovchi xalqlarning kuzatishicha uzoq m asofani yugurib bosib, 
c h a rch a g an b u g ‘u lar levzey n o m li o ‘sim liknin g ild izin i qidirib top ib
chaynar ekanlar. M a’lum b o ‘lishicha, bu o ‘sim likning ildizida charchog‘ni 
y o ‘qotuvchi va k u c h -q u w a t beruvchi m odda b o r ekan.
T aniqli kim yogar olim S.Y u.Y unusovning yozishicha, unga zarkentlik 
T urob tabib ism li bir kishi o ‘zi k o ‘rgan quyidagi h od isan i so ‘zlab bergan 
ekan: b ir ilon taso d ifan to g ‘dagi qoyaning teshigiga b oshini suqibdi. U 
yerda arilam ing ini bor ekan. Bu "kutilm agan m ehm on"dan bezovtalangan 
arila r ilonga h u ju m qilib, u n i chaq ib ta n a sin i sh ish iru b yuboribdilar. 
Ilo n b ir n ech a daqiqa karaxt b o ‘lib qolibdi. S o ‘ng o ‘ziga kelib, tezd a soy
8

---

to m o n g a tu sh rb , u yerd an sabzib arg sim on o ‘sim likni to p ib , ch ay n ab
y u ta bosh labdi. B ir o zd a n so ‘ng ilo n n in g gavdasidagi shish y o ‘qolib, u 
h ech narsa b o ‘lm agandek o ‘z y o ‘lida davom etibdi. Ilo nn in g gavdasidagi 
shishni y o ‘q o tg a n o 'sim lik erm a n (afsin tin ) ekan. A bu Ali ibn S in on in g 
"Tib q o n u n la ri kitobi"da e rm a n o g ‘riq q o ld iru v ch i va yallig‘lan ish n i 
y o 'q o tu v c h i sh ifo b ax sh o ‘sim lik , d eb k o 'rsa tilg a n . D e m a k , ilo n la r 
shifobaxsh o 'sim lik la r m avjud ekanlig ini b ila r ekanlar.
H ayv o n lar issiqlik m an b aid a n davo sifatida fo yd alan ishn i h a m b ilar 
ekanlar. B unga m ening o ‘zim guvoh b o ‘ldim . U yim izda b ir m u shu k b o r 
edi. B ir k u n k im d ir u n i urib oyog‘ini m ayib qilib q o ‘yibdi. M u sh u k b ir 
n ech a kun oqso qlanib uchoyoqlab yurdi. S o ‘ng m ayib oyog‘ini davolash 
y o 'lin i to p ib o ld i. Q ish v a q ti ed i: b ir k u n m e n y u v in is h u c h u n
v an n ax on aga kirsam m u sh u k isitish tizim in in g tagiga yotib olib m ayib 
oyog‘ini ikki isitk ich n in g o ‘rtasiga q o ‘yib isitib y otibti. Bu "m uolaja"ni 
m u sh u k ikki h a fta davom ida h a r k u n i qildi. S o ‘ng oyo g‘i tu zalib t o ‘rt 
oyoqlab yu rib ketdi. D em ak , m u sh u k lar "issiqlik terapiyasi" u su lid an
fo y d alan ish n i b ila r ekanlar.
Bir o n a it o ‘zining sovuq qo tib o ‘lim darajasiga bo rib qo lg an t o ‘rtta
bolasini bir n e c h a soat davom ida g alm a-galdan yalab (ya’ni massaj qilib) 
tiriltirg a n i m a ’lum .
H a y v o n lar b ir-b irla rig a "tibbiy yordam " b erish n i h am b iladilar. Bu 
haqda Sayyid M uham m ad H asrat ismli bir tabib quyidagi m isolni keltiradi. 
U ning y o zish ich a daryo b o ‘yiga ikki qush kelib q o ‘ng an lar va u la rd a n
biri d ary o d an tu m sh u g ‘i b ilan suv olib, ik k in ch i kasal qu sh n in g o rq a 
teshigiga b ir n e c h a m arta yuborgan. S h u n d an so ‘ng ular uchib ketganlar. 
Sayyid M u h a m m a d tabib shu m isolni keltirib "o d am lar h u q n a (klizm a) 
qilishni q u sh lard a n o ‘rganganlar", — deb yozadi. H ayvonlardagi b u n d ay
davolanish va bir-birlariga yordam berish ju d a qadim zam onlarda, yuqorida 
k o ‘rsatib o ‘tilg a n id e k , h ali y er yuzid a in so n la r pay do b o ‘lm asdan o ld in
kelib chiqqan. A m m o, hayvonlar faqat "qo‘l yordam ida" am alga oshirilishi 
m um kin b o ‘lgan m uolajani qila olganlar, xolos. M asalan, yangi tu g ‘ilgan 
bo lasin in g k in d ig in i tishlab uzish , ta n a g a kirib qolgan y o t n arsan i, 
m asalan, zira p c h a n i tishlab, ch iq arib olish, ja ro h a tla n g a n jo y n i yalab 
q o n o q ish in i t o ‘x tatish, ju d a oz shifobaxsh o ‘sim liklard an fo yd alan ish 
va h.k. "H ay vonlar tibbiyoti" b u n d a n nariga o ‘tm ad i. B uning sababi shu 
ediki, u lar qu ro l ishlatishni o ‘rgana olm adilar. Q urol ishlatm asdan tu rib, 
b iro r so h an i tak o m illa sh tirish va riv ojlantirish m u m k in em as. S h u n d ay
qilib "hay v o n lar tibbiyoti" rivojlanm ay sod dalig ich a qolib ketaverdi.
"O d am lar tibbiyoti"ning kelib ch iq ish i va rivojlanishiga kelsak, bu 
m asalad a tu rlic h a fikr m avjud. K o ‘p ch lik tib b iy o t tarix c h la ri yaq in
v a q tla rg a c h a o d a m la r m u o la ja u s u lla rin i h a y v o n la rd a n , x u s u s a n , 
o d am sim o n m ay m u n lard a n o ‘rgangan lar, degan fikrda edilar. L ek in bu 
fikr isbot etilm ad i.
9

---

M a’lum ki, m aym unlam ing, ayniqsa shim panzenin g ga'vda tuzilishi va 
intellektual qobiliyati odam lam ikiga yaqinroq keladi. K o ‘p olim lar shunga 
asoslanib, od am m ay m u n d an kelib ch iq q an va h a m m a ko ‘nikm alarn i, 
shu ju m la d a n m u o laja u su llarin i h am m a y m u n d a n o ‘rgan g an , deb 
o ‘ylagan lar. A m m o, ta rix d a b ir h ay v o n n in g ik k in c h i b ir hayvonga 
aylanganligi hech qachon kuzatilgan emas. Bo‘ri ham m a vaqt b o ‘riligicha, 
ayiq ayiqligicha qolgan. S h u n in g d ek , m ay m u n h am (shu ju m la d an
o d am sim o n m aym un h am ) m aym unligicha qolgan. U hech q ac h o n
odam ga aylangan em as. B inob arin , od am m ay m u n d an kelib ch iqq an va 
b arch a k o ‘nikm alarni m ay m u n d an "m eros qilib olgan", degan fikr asosli 
e m a s. E n g e ls o d a m m a y m u n d a n k e lib c h iq q a n , d eb y o z g a n id a
arxeologlarning xato fikrlariga asoslangan.
A ntropologiya fanining s o ‘ngi dalillari shuni k o ‘rsatdiki, o dam avval 
b o sh d an o q o d am sim o n m axluq sifatida yaratilgan . U n in g odam ga xos 
h am m a asosiy belgilari b o lg a n . C h u n o n c h i, ikki keyingi o y o qlarida tik 
yurgan. O ldingi oyoqlari (q o 'lla ri) b o ‘sh b o ‘lgan. U lardagi b arm o q la r 
bilan faqat b u y u m larn i ush lash em as, balki u larga ishlov berish va 
foydalanish im koniyatiga ega b o ‘lganlar. O dam sim on m axluqlarning fahm
qilish qobiliyati h am m a hayvonlarning fahm qilish q obiliyatidan yuqori 
b o ‘lgan. U ning gavda tuzilishi ham o d am larn in g gavda tuzilishiga yaqin 
bo'lgan. Shuning u ch u n antropologlar ularni antrop oid, y a’ni odam sim on 
m axluq, deb ataganlar.
A ntropoid nin g gavdasi evolutsion rivojlanish natijasida takom illashib, 
u odam qiyofasini olgan. O d am n in g b u n d a y rivojlanishi b a ’zi Sharq 
olim lariga ham m a’lum b o ‘lgan. M asalan, 0 ‘rta osiyolik m ashhur olim va 
adib N izom iy A ruziy S am arq an d iy (X II asr) o 'z in in g "M a jm a’ a n - 
navodir" ("N odir hikoyatlar") nom li asarida bun d ay deb yozgan: "Osm on 
yoritq ich larining t a ’siri ostida va suv ishtirokida dastlab tabiatdagi jo nsiz 
n arsalar paydo b o ‘ldi. S o ‘ng k o ‘p z a m o n la r o ‘tg an id an keyin tu rli 
o ‘s im lik la r k elib c h iq d i. H a y v o n la rd a n b ir in c h i b o 'lib , y o m g ‘ir 
chuv alchangi paydo b o ‘ldi. O xirida esa nasno s (o d am sim o n m axluq) 
kelib chiqdi. N asnos sh unday m axluqki, uning qom ati tik, qaddi alifdek, 
tirn o q lari enli (yassi)dir. Bu m axluq k o ‘p jih a td a n odam ga o ‘xshaydi. 
Hozirgi odam lar shu m axluqlardan kelib chiq q an lar.1 Aruziy Sam arqandiy 
n asn o sn in g m uolaja usuli h aq id a bunday , deb yozadi: "U p o ‘lat, birinj 
(b ro n za), m is, q o ‘rg‘oshin va qalayidan uy an jo m lari va q u ro l-y a ro g ‘lar 
tayy o rlad i. 0 ‘sim lik lar o la m id a n yem ish, k iy im -k ech a k va p alo slar 
bunyod etdi. H ayvonot olam idan esa m inish va yuk tashishda foydalandi. 
Bu u c h ta o lam ning (o m ilning ) ham m asidan d o ri-d a rm o n la r ajratib oldi
'