A. A. Q od irov t ib b iy o t

G IP P O K R A T
G ip p o k ra t ja h o n ilm iy tib b iy o tig a asos solgan b u y uk o lim d ir. U 
eram izd an oldingi 460-yilda qadim gi Y unonistong a qarashli K os o rolid a 
du nyoga keldi. U n in g h a m m a o 'tm is h ajd o d lari tab ib b o ig a n la r . O tasi 
G erakles h am yaxshi tajribali tabib b o ‘lgan. Rivoyatga k o ‘ra G eraklesning 
o ‘tm ish ajd o d i afsonaviy tabib A sklep iy n in g o ‘g ‘li P od o liriy g a bo rib
ta q a la d i. G ip p o k r a tn in g b o b o s i h a m G ip p o k r a t
d eb a ta la r k a n . 
M a ’lu m o tla r g a k o 'r a bu av lo d d a u c h ta G ip p o k ra t b o ‘lgan. Biz s o ‘z 
y u rita y o tg a n G ip p o k r a t s h u la rd a n u c h in c h is id ir. G ip p o k r a t o n a
to m o n id a n h a m ta b ib la r oilasiga m an su b . O n a sin in g av lo d lari h am
h a k im b o 'lg a n la r . G ip p o k ra t o ‘z b ilim i v a ta jr ib a s i b ila n h a m m a
avlodlaridan o ‘tib ketdi va ju d a erta k atta sh u h rat qozondi.
G ip p o k ra t tabiblik kasbini dastlab o tasid an o ‘rgandi. S o‘ng kasallarni 
o ‘zi m ustaqil davolab, katta tajriba orttirdi. 17—18 yoshlaridayoq bilim don 
tab ib , deb tan ilg an edi. G ip p o k ra td a tabiblikga o n a d a n tu g ‘m a ta la n t 
bor edi. G ip p o k ra t o ‘zi m ustaqil ishlay boshlagandan so‘ng A finashahriga 
ko‘chib keldi. 0 ‘sha vaqtda Afina fan va madaniyat yuksak darajada rivojlangan 
shahar edi. S haharda m ashhur olim lar, faylasuflar, shoirlar, dram aturglar, 
a r x ite k to rla r va h a k im la r y a sh a rd ila r. G ip p o k ra t u la r b ila n y aq in
m uloqotda b o ‘ldi va bilim ham tajribasini to ‘xtovsiz oshirib bordi. 0 ‘zidan 
oldingi yirik h ak im larn in g asarlarini q u n t b ilan o ‘qib o ‘rgandi va o ‘z 
bilim ini tak o m illa sh tird i. K o ‘p m am lak atlarg a say oh at qildi, u yerdagi 
tibbiyot bilan tanishdi. B oshqa m am lakatlarning m ashh ur hakim lari bilan 
ta n is h d i, u la r b ila n y aq in m u lo q o td a b o 'ld i. S h u la rn in g h a m m a si 
G ip p o k ra tn in g bilim va tajrib a darajasini yuksaklikga k o 'tard i.
G ip p o k r a t o ‘z in in g b u s a y o h a tla rid a tu rli ju g 'r o f iy m in ta q a la rd a
tu r lic h a o d a m la r y a s h a g a n lig in i k u z a td i. U la r o ‘z ta n a tu z ilis h la ri, 
q iy o fa la ri v a x a r a k te rla r i j ih a tid a n b ir - b ir la r id a n fa rq q ilis h la r in i 
k o ‘rdi. Bu tu rli-tu m a n lik d a m a ’lum q o n u n iy a t m av ju dlig in i sezdi. Bu 
q o n u n iy a t in so n o rg a n iz m in in g k o n stitu ts iy a si, y a ’ni u n in g ta b ia tid a
ifo d a la n is h in i to p d i.
43

---

G ip p o k ra t o ‘zi k ash f etgan q o n u n iy atg ab in o an
yer yuzidagi odam lam i to ‘rt xil konstitutsiya (toifa)ga 
b o ‘ldi. Bu toifalarn in g kelib chiqishini dunyo ning 
t o ‘rt m in ta q asi (S h arq , G ‘arb, S him o l, Jan u b ) 
bilan bog‘ladi. Shu m intaqalar odam lam ing tabiatini 
b e l g i l a y d i . G i p p o k r a t n i n g t a ’k i d l a s h i c h a ,
m in ta q alarn in g iqlim i va tabiiy sh aro iti tu rlich a 
b o ‘lgani u c h u n sh u larn in g h a r b irid a yashaydigan 
xalqlarning tabiatlari ham turlichadir. M asalan, yer 
y u z in in g S h a rq to m o n id a y a sh o v c h i o d a m la r 
tabiatan vazm in, xushm uom ala va jism oniy sog‘lom 
k is h ila rd ir. C h u n k i, s h a rq m in ta q a s in in g o ‘zi 
m uloyim va serquyoshdir. Shu m intaqada yashovchi 
k ishilarning tan asid a q o n u stu n tu rad i. S huning 
u c h u n ularni G ip p o k ra t sangviniklar (sangvis — q o n s o ‘zidan ) deb 
atadi.
G ‘arbiy m in ta q ad a yashovchi o d a m la r ru h a n n o te tik ro q , q an d ay d ir 
kuzni eslatuvchi b o ‘ladi, chunki G ‘arb m intaqasida quyosh yerni kam roq 
yoritadi. Bu esa inson tabiatiga salbiy t a ’sir k o ‘rsatadi. G ‘arb o d am larini 
G ip p o k ra t m elan xoliklar (m elan o sa — q ora o ‘t) deb atad i.
U c h in c h i toifadagi o d am larn i G ip p o k ra t flegm atiklar, deb atagan. 
B ular ja n u b o dam larid ir. F leg m atik lar ta b ia td a n kam h a ra k a t, jism o niy 
zaifroq o d am lard ir. U larn in g ta n a la rid a flegm a (shilliq sim on m od da — 
xilt) u stu n turadi.
T o ‘rtinchi toifagakiruvchi odam larni G ip p o k ra t xoleriklar deb atagan. 
B ular shim ol odam laridir. X oleriklar tab iatan q otm a, m u stahk am irodali 
kishilardir. B ularning org an izm id a safro (jigar o ‘ti) u stu n turadi.
G i p p o k ra tn in g fik ric h a h a r b ir to ifa g a k iru v c h i o d a m la r o ‘zig ax o s 
kasalliklar bilan o g ‘riydilar. S h uning u ch u n b em o rn in g qaysi toifaga 
kirishi an iq lan sa, uning kasaliga tashxis q o 'y ish o so n b o 'la d i. M asalan, 
flegm atiklarning m iyasida flegm a (nazla) k o ‘p b o ‘ladi. U pastga to m o n
yo‘nalib, og‘iz-burun sham ollashi (tum ov)ni, so‘ng yana pastroqqa tushib, 
o ‘pka va ichaklarda yallig‘lanishni keltirib chiqaradi.
X oleriklar k o ‘pro q o ‘tk ir kasalliklar bilan og ‘riydilar. M asalan, o ‘tkir 
o sh q o zo n -ic h ak kasalliklari, ich b u ru g 1 va h.k.
S angviniklar va m elan x o lik lar h aq id a G ip p o k ra t quyid agicha fikr 
yuritadi: S angviniklar u m u m an kasallikga moyil em aslar, kasal b o ‘lsalar 
ham u n ch a lik uzoq c h o ‘zilm ay tez tuzalib ketadilar.
M elanxoliklar kasallik m asalasida ju d a noqulay ahvoldalar. Bular ham
flegm atiklar, ham x oleriklarda u chraydigan kasalliklar bilan og ‘riydilar. 
L ekin, hozirgi za m o n ilm iy tib b iy o tid a G i p p o k ra tn in g suyuqliklar 
haqidagi fikrlari tasdiq etilm adi.
44

---

G ip p o k ra tn in g y o zish ic h a o rg a n iz m konstitutsiyasi uni u yoki bu 
kasallikga m oyilligini belgilaydi. K asalliklarning aniq sabablari kishining 
ichki v a ta sh q i sh aro itid ad ir. T ashqi sabablarga G ip p o k ra t iqlim , ob - 
havo, suv, tu p ro q n i kiritgan. U h a tto m am lak atn in g siyosiy tizim i va 
ijtim oiy sharoitini h am kishining sog‘lig‘iga ta ’sir qiluvchi om illar qatoriga 
kiritgan. Ichki sharoitlarga tanadagi xiltlar va jigar o ‘tini kiritgan. Bulardan 
tash q ari G ip p o k ra t ichki sh aro itlar qato rig a, b em o rn in g yoshi, jin si, 
nasli, k o ‘n ik m alari, hay o t tarz in i h am kiritgan.
G ip p o k ra tn in g t a ’k id lash ich ak asallik kelib ch iq ish id a tu rm u sh d ag i 
salbiy h o d isalar va ovqat ham k atta rol o ‘ynaydi. U ning bu fikrlari ho zir 
ham o ‘z q im m a tin i y o ‘qotgan em as. G ip p o k ra t kasallik paydo qiluvchi 
q an d a y d ir g ‘ayri tab iiy jo h il k u ch lar b o ‘lishin i q a t’iy in k o r etgan.
G ip p o k ra t to ‘g‘ri ovqatlanishga katta aham iyat bergan.U ning fikricha, 
har qanday ovqat m ahsulotida m a’lum darajada o ‘t m oddasi, qon m oddasi, 
flegm a m oddasi va suv m oddasi b o ‘ladi. Kishi iste’m ol qiladigan ovqatda 
shu m o d d a la r b a ro b a r m u v o zan a td a b o ‘lsa salom atlik saqlanadi, agar 
m u v o zan at buzilsa, kasallik kelib chiqadi. M asalan , yeyiladigan ovqat 
m ah su lo tid a o ‘t m oddasi o rtiq c h a b o ‘lsa, u org an izm d a u stu n lik qilib, 
kasallikka olib keladi.
G ip p o k ra t kasallarni teksh irish d a h o zir k linikalard a ishlatilad igan 
b a ’zi tashxis u sullaridan ham foydalangan. M asalan, a ’zo n i paypaslab 
k o ‘rish (p alpatsiya), quloq q o ‘yib eshitish (auskultatsiya), b arm o q b ilan
tiqillatib k o ‘rish (perkussiya) va h.k. B em o rn in g ch iq in d ila rin i (siydik, 
ah lat) tekshirish u su lid an ham foydalangan. Siydikni p arlatib , u n d a n
qolgan c h o ‘km an i h am k o ‘zdan kechirgan.
K o ‘krak qafasidagi a ’zo larn i ( o ‘pka, yurak) eshitib k o ‘rib tashxis 
q o ‘ygan. M asalan, o ‘pka p ard alari o rasida yig‘ilib qolgan suv b o r yoki 
y o ‘qligini an iq lash u ch u n q u lo g 'in i b e m o r k o ‘kragiga q o ‘yib tu rib , u n i 
silkitgan, suv b o r b o ‘lsa u chayqalish ovozini bergan. S hunga q arab 
hozirgi tild a ekssudativ plevrit deb ataluvchi kasallikni aniqlagan.
Q orin b o ‘shlig‘idagi a ’zolarni (o sh q o z o n , ichaklar, jig ar va h.k .) 
teri u stid an tu rib paypaslab tekshirgan. M asalan , u lard a shish b o r yoki 
y o ‘q lig in i a n iq la g a n . S h u n d a y q ilib G ip p o k r a t ta sh x is u s u lla rin i 
takom illashtirgan.
K a sa llik p a to g e n ezi m asalasida G ip p o k ra t "kraziya" va "diskruziya" 
tushunchasida b o ‘lgan.
G ip p o k ra tn in g tibbiyot ilm iga q o ‘shgan k atta x izm atlarid a n biri 
shuki, u tab o b at tarix id a b irin ch i b o ‘lib, kasalx on ad a yotgan h a r b ir 
bem orga "kasallik tarixi" to ‘ldirish usulini joriy qildi. Shu kasallik tarixiga 
yozib o lin g an m a ’lu m o tlarn i u m u m la sh tirib , h a r xil k asalliklarning
belgilari, u larn in g kechishi va oqibati h aq id a xulosalar ch iq arard i va 
davolash u sullarini ishlab chiqdi.