Etnologiya uzb

Etnologiya fanining tarixi va etnos nazariyasi: Har bir fan dastlab fakt va raqamlarni 
twplaydi, keyin ularning mohiyatini tushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi. Etnografik 
bilimlarning wziga xos xususiyati shundaki, ularning paydo bwlishi, zarur ma`lumotlar twplanishi, 
faktlar anglab olinishi bir vaqtda sodir bwladi. Masalan, ayrim qwshni qabila, xalq va elatlarning 
maishiy turmushi, madaniyati, urf-odatlari, etnik xususiyatlarini wrganish, ularni aniq tushunish 
amaliy ehtiyojlarni qondirish taqozosi bilan vujudga kelgan. Eng qadimgi sharq mamlakatlarida 
uzoq-yaqin qwshnilar bilan samarali savdo-sotiq munosabatlarni wrnatish, shuningdek, ularga 
qarshi muvaffaqiyatli urushlar olib borish uchun ham, birinchi navbatda etnologik bilimlarga ega 
bwlish zarur edi. Sharq mustabidlari, ayniqsa, Qadimgi Bobil, Ossuriya va Eron hukmdorlari 
wzlarini ulug`lash maqsadida toshga bitirgan zafarnomalarida bosib olingan va bwysundirilgan turli 
elat va xalqlar tilga olinadi. Qadimgi Gretsiya va Rim mualliflarining asarlarida qwshni qabilalar va 
elatlarning etnik tuzulishi, turmushi va madaniyati twg`risida umumiy ma`lumotlar bilan bir 
qatorda ba`zi nazariy tushunchalar va fikrlar ham keltiriladi. 
Odatda Etnologiya (Etnologiya) mustaqil fan sifatida XIX asr wrtalarida tashkil topgan, deb 
hisoblaydilar. Mazkur atama wsha davrdan boshlab ancha muntazam ravishda ishlatila boshlandi, 
dastlabki etnografik ilmiy jamiyatlar, maxsus asarlar va twplamlar paydo bwldi. Yangi fanning 
tashkil topishida, shubhasiz, wsha darda tabiiy fanlarning gurkirab wsishi, ayniqsa, fanda 
evolyutsiya g`oyaning g`alabasi katta ahamiyatga ega bwldi. Bu g`oya tufayli tartibsiz bilimlar, 
barcha xom, tarqoq ma`lumotlar muayyan tartibga solindi va insoniyot tarixining ibtidoiy davrdan 
to yuksak madaniy darajaga kwtarilishi pog`ona aniqlab olish imkoniyati twg`ildi. 
Yozuv kashf etilgan dastlabki davrdan boshlab wqishni hamda uzoq xalq va elatlar 
twg`risidagi ma`lumotlarni qadimgi Mirs, Mesopatamiya va Eronda yaxshi bilganlar, qwshni elatlar 
twg`risida faqat yozma manbalardagina emas, balki xalq og`zaki ijodida ham twg`ilgan turli 
rivoyatlar va afsonalardan bilib olganlar. Mil, avv. XX asrlarda Misrda yaratilgan «Sinuxeta 
sarguzashtlari», keyinroq tosh va qabrlarga bitilgan zafarnomalar, Tell-Amarneda topilgan arxiv 
hujjatlari, qadimgi Shumer va Ossuriya obidalaridagi yozuvlar, eron-ahmoniy podsholari bittirgan 
jangovar solnomalar tevarak-atrofdagi mamlakatlar aholisi twg`risida nodir ma`lumotlarni bizgacha 
yetkazganlar. 

---

11 
Qadimgi davrga kelib, etnografik bilimlar kengayib va kwpayibgina qolmay, madaniyatning 
wsishi bilan umumiy va nazariy xulosalar ham yuzaga keladi. Qadimgi Gretsiya dostonlari «Iliada» 
va «Odisseya»da yaqin qwshni elatlar twg`risida afsonaviy ma`lumotlar keltirilgan bwlsa, keyingi 
asrlar davomida amalgaoshgan greklarning «buyukkolonizatsiya»si (mil. avv. VII-V asrlar)dan 
swng tevarak-arofdagi xalqlar twg`risidagi bilimlar doirasi juda kengayadi va boyiydi. Xususan, 
ana shu davrga mansub Gerodotning noyob etnologik ma`lumotlar bilan twla mashhur 9 jilddan 
iborat bwlgan tarix kitoblari tadqiqiy xarakterga ega. 
Afinalik mashhur tarixchi Fukidid asarlarida, Sokratning atoqli shogirdi Ksenofantning 
«Anabasis» Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, Qora dengiz bwylari va Frakiada yashagan xalq va 
elatlar twg`risida jula kwp etnografik ma`lumotlar etgan. «Iskandarning yurushlari» nomli asarini 
yaratgan Arrian ham makedoniyalik jahongir bosib olgan xalqlar twg`risida batafsil axborot yozib 
qoldirgan. 
Qadimgi davrning buyuk matafakkirlari – Aflotun va Arastu asarlarida afsonaviy Atlantida 
aholisi, qwshni xalqlarning urf-odatlari, elatlar ruhiyati, rasm-udumlari va davlat tuzumiga ta`siri 
twg`risida ma`lumotlar, nazariy mulohazalar uchraydi. Qadimgi Elladaning ajoyib faylasufi 
materialist Demokrit asarlarida jahon adabiyotida birinchi marta insoniyot urug`ining yarim 
hayvoniy, vaqshiy holatdan wz mehnati va idroki tuvayli madaniy hayot tarziga wtish jarayoni 
tasvirlangan. Tibbiyot fanining otasi, mashhur olim va shifokor Gippokrat etnologik dalillarga 
tayanib xalqlarning urf-odatlari, milliy ruhiyati, xarakteri va tafovuti tabiiy-geografik sharoit bilan 
bog`liqligi twg`risidagi dastlabki ilmiy mulohazalarni ilgari surgan. 
Jahon tsivilizatsiyasida beqiyos wrin twtgan qadimgi Rim mutafakkirlarining asarlarida ham 
muhim etnologik ma`lumotlar, qimmatbaho mulohazalar, nazariy fikrlar mavjud. Ayniqsa, 
Korneliy Tatsit, Lukretsiya Karlar qadimgi germanlar va keltlar, sarmatlar va skiflarning turmush 
tarzi, siyosi va harbiy tuzumi, ijtimoiy va oilaviy hayoti, mashg`uloti, uylari, kiyimlari, axloqi va 
tarbiyasi, taomi va wyinlari twg`risida ajoyib ma`lumotlar yozib qoldirganlar. Tatsit chirib 
borayotgan Rim davlatining axloqiy inqiroziga «yavvoyi odam» (germanlar)ning qwpol va 
qashshoh, ammo sog`lom va pok turmush tarzini qarama-qarshi qwyadi. Muarrix shoir Lukretsiya 
Kar «Buyumlar tabiati twg`risida» nomli asarida hayotning rivojlanishi, odamning paydo bwlishi 
va uning madaniy wsishi twg`risida umumiy fikrlar yuritadi. 
Faqatgina sharq mamlakatlarida Vizantiya mualliflari, arab xalifatligi tarkibidagi wlkalarda 
yashagan mutafakkirlar va sayyohlar yaratgan asarlarda ba`zi ma`lumotlar saqlanib qolgan xolos. 
Prokopiy Kesariyskiy, Gotlik Iordan, Anna Komina kabi mashhur tarixchilarning risolalarida, 
Titmar, Adam Bremenskiy, Gelmold kabi nemis cherkov yozuvchilarining solnomalarida qwshni 
qabilalar twg`risida etnologik lavhalar uchraydi. 
IX-XII asrlarda arab tilida ijod qilgan sharq mualiflaridan ibn Xurdodbek, Al-Balxiy, Al-
Istahriy, ibn Havqal, Mas`udiy, Yaqut singari yirik geograf va sayyohatchilar, ajoyib faylasuf va 
musiqashunos Abu Nasr Farobiy, mashhur entsiklopedist olim Abu Rayhon Beruniy (ayniqsa, 
uning «Hindiston» asari) va buyuk tabib ibn Sino, atoqli etnolog, geograf va tarixchi Abu Sa`d 
Abdukarim, ibn Muhammad Sa`moniy asarlarida hamda noma`lum muallif yaratgan «Hudud ul-
olam» nomli risolada Sharq mamlakatlarida, jumladan, Markaziy Osiyoda yashagan aholi 
twg`risida noyob etnologik ma`lumotlar aks etgan. 
Shuningdek, XI asrda yashab ijod etgan ulug` tilshunos olim Mahmud Qashg`ariyning 
«Devonu lug`atit turk» («Turkiy swzlar devoni») asarida har bir shahar va qishloq aholisining 
turmushi, etnik tarkibi va til xususiyatlari maxsus wrganilgan, juda kwp turkiy qabilalarning 
ijtimoiy tuzumi, kelib chiqishi va wrnashishi, hatto har bir qabilaga oid geografik mavqulari 
belgilanib, wz davriga mos ilmiy xarita tuzilgan. 
Plano Karpini yozib qoldirgan sayohatnomada, undan bir oz keyin (1249-1251) xuddi shu ywl 
v shu maqsad bilan safar qilgan uning vatandoshi Vigelm Rubruk asarida ba`zi tarixiy-etnografik 
ma`lumotlar uchraydi. Buyuk venetsiyalik sayohatchi Marko Polo ham Rim papalarining 

---

12 
topshirig`i bilan yil sayohatlarda bwladi, bir necha mahalliy tillarni wrganadi, wz vataniga 
qaytishda neuyaliklar tomonidan asir olinadi va qamoqda wzining manbalarga boy sayohatnomasini 
yaratadi. 
Bu davrda yashab, ijod qilgan Sharqning buyuk mutaffakir tarixchisi Rashididdinni (1247-
1318) alohida qayd qilib wtish lozim. Uning ajoyib solnomalar twplamida turk va mwg`ul 
qabilalari haqida juda qimmatli tarixiy-etnografik ma`lumotlar mavjud. 
Temuriylar davriga oid qiziqarli etnologik lavhalarni ispan elchisi Gonzales de Klavixo 
asarida, rus solnomalarida, Nizomiddin Shomiy, Abdurazzod Samarqandiy va boshqa ulug` 
ajdodlarimiz asarlarida uchratish mumkin. 
Temur davlati, Movarounnahr va qwshni mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy, madaniy 
hayotini har tomonlama mukammal tasvirlagan Zahiriddin Muhammad Boburning tengiz asari – 
«Boburnoma» alohida diqqatga sazovordur. Bu asar wnlab Evropa tillariga tarjima qilingan. Buyuk 
wzbek shoiri, yirik davlat arbobi Bobur kwp wlkalarni zabn etgan, boshidan wtgan voqealarni, wzi 
boshqargan yoki wrgangan wlkalar tarixi, iqlimi, yashash tarzi, madaniyati xususida atroflicha 
twxtalib, qimmatbaho tarixiy-etnografik manbalarni yozib qoldirgan. 
XVI asrda barcha tarqoq ma`lumotlarni yig`ib, hindilarni birinchi bor muntazam ravishda 
tasvirlagan italiyalik insonparvar yozuvchi Petro Matir, meksikalik darvish olim Bernardino de 
Saagun, episkoplar Bartolome de Las Kasas va Diyego de Landa asarlari diqqatga sazovordir. 
Wsha davrda yashab ijod qilgan frantsuz faylasufi va publitsisti Mishel Monten «Tajribalar» 
asarida, keyinchalik XVII asr – «ma`rifat asri»da paydo bwlgan buyuk mutafakkirlar – italyan 
Viko, ingliz Furgyusson, frantsuzlar Russo, Didro, Monteske, Volter, Kondorse asarlarida 
insoniyatning tabiiy taraqqiyoti tasivrlangan, ibtidoiy bolalik davri «saxiy vahshiy»lar yoki «oltin 
asr» deb ta`riflanib, uni asoslashda etnologik ma`lumotlardan keng foydalanilgan. Ibtidoiy 
jamiyatni ideallashtirish atoqli ma`rifatchilar Jan Jak Russo va Deni Didro asarlarida fantastik 
ravishda aks ettirilgan. 
860-1870-yillarda yangi fan – Etnologiya bilan bog`liq ravishda paydo bwlgan turli jamiyatlar 
va jurnallar bilan bir qatorda har xil kasbdagi kishilar tomonidan yaratilgan (keyinchalik, klassik 
asarlar deb tanilgan) ajoyib tadqiqotlar Etnologiya ilm sohasi ekanligini twliq tasdiqladi. Atoqli 
tadqiqotchilardan germaniyalik Adolf Vastion, Teodor Vays, Yulius Lippert, Genrix Shurs kabilar, 
angliyalik Djon Furgyusson, Mak Lennan, Jon Lyubbok, Gerbert Spenser, Eduard Teylor, frantsuz 
Charl Leterpo, amerikalik Lyus Genri Morgan kabilarning kwp jildlik asarlari Etnologiya fani 
qonuniy ravishda twg`ilganligini isbotlovchi dalillar edi. 
Turli xalqlarni, ayniqsa, Evropadan tashqaridagi elatlarni wrganish amaliy ehtiyojlar uchun 
ham zarur bwlgan. XIX asr boshlariga kelib, Evropaning eng qudratli davlatlari wzlarining katta 
mustamlakalarini boshqarish uchun u erda yashovchi xalqlarning maishiy turmushi va madaniyatini 
bilishga muhtoj edi. 
Demak, dastlab Etnologiya Evropaning yirik mustamlakachi mamlakatlariga xizmat 
qiladigan vosita sifatida qoloq, ya`ni hali wz davlatiga ega bwlmagan xalqlarni wrganuvchi fan 
shaklida paydo bwlgan. Shu holatda XX asrning birinchi wn yillilarigacha davom etgan va keyin 
etnoslar ijtimoiy-iqtisodiy rivojidan qat`i nazar wziga xos kishilar birligi twg`risidagi 
tasvvurlarning yuzaga kelishi bilan Etnologiya faniga munosabat wzgardi. U metodologik jihatdan 
jahondagi barcha etnoslarni baravar wrganuvchi ilmiy soha deb tanildi. 
Xalqlar twg`risidagi bu fanning teran ildizlari 1789-yili Germaniyada ilmiy ywnalish shaklida 
paydo bwlib, noEvropa xalq va madaniyatlarni wrganishni maqsad qilib qwygan. XIX asrning 30-
yillaridan boshqa xalqlarni ham wrganuvchi fan saohasi sifatida «Etnologiya» atamasi kiritila 
boshlangan. Shu bilan bir vaqtda nemis fanida yangi ywnalish paydo bwlib, uni «Xalqshunoslik» 
deb nomlashgan, bu ywnalish asosan, nemis tilli xalqlar va madaniyatlarni tadqiq qiluvchi fan 
sohasi bwlib hozirgacha saqlanib kelmoqda. 

---

13 
AQShda Etnologiya Evropaga nisbatan bir oz keyinroq rivojlana boshlagan. Bu erda irqiy 
munosabatlar jiddiy bwlganligi tufayli Amerika antropologiyasi dastlab jismoniy antropologiya 
muammolarini, irqiy va madaniy tafovutlarni tadqiq qilgan. Ushbu ywnalish uning asoschisi kwp 
qirrali etnolog olim amerikalik Genri Lyus Morgan tomonidan belgilangan edi. Olim kwrsatgan 
ywnalish qoloq jamiyatlarda qavmu qarindoshlik tizimi, oila-nikoh munosabatlari, insoniyot 
tarixini davrlashtirish kabi muammolar Amerika Etnologiyasining keyingi rivojiga kuchli ta`sir 
qilgan. XX asrning 50-yillarida AQSh Etnologiyasi frans Boas ijodi zamirida ancha tor doirada 
tadqiqotlar wtkazadi, etnologlar asosan, xalqlarning madaniy xususiyatlarini wrgana boshlaganlar 
va bu ywnalish «madaniy antropologiya» nomi bilan mashhur bwlgan. 
Frantsiyada Etnologiya fani mustamlakachilik siyositining tw`sirida qaram bwlgan 
xalqlarning turmush tarzi, madaniyati va an`analari twg`risida batafsil ma`lumotlarga muhtojlik 
tufayli wziga xos xususiyatlarda rivojlangan. Xalqlar twg`risidagi bu fan dastlab Frantsiyada 
«Etnologiya» nomi bilan XIX asr oxirlarigacha saqlangan. Faqat XX asr boshlarida tarixiy va 
nazariy ma`lumotlar kwpayib ketishi natijasida «Etnologiya»ga aylangan. 
Jahon Etnologiyasi rivojida rus olimlarining roli katta. Etnik jarayonlarga qiziqish XVIII 
asrning ikkinchi yarmidan boshlab dastlab Rossiyaning boshqa xalqlar bilan muloqati, rus 
xalqining tarixiy ildizlari va madaniyati xususiyatlari kabi muammolarni wrganish maqsadida 
yuzaga kelgan. Rossiyada Etnologiya fan sifatida g`arbga nisbatan ilgariroq paydo bwla boshlaydi. 
Ayniqsa, Rus geografiya jamiyati va uning bwlimlari 1846-yilda tashkil topgandan swng 
Etnologiyaning mavqei yuksalib nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ega tabqoqotlar wtkazila 
boshlanadi. Mazkur jamiyatlarning ijobiy tomoni shunda ediki, atoqli rus etnografi va sharqshunosi 
S.P.Tolstov ta`rifi bilan aytganda, ular «rasmiy» mohiyatga ega bwlmagan va hech vaqt wzini 
chorizm xizmatiga twliq bag`ishlamay, asosan, ijtimoiy xarakterga ega bwlgan. 
XIX asrning 40-50-yillari rus olimlari K.M.Ber, N.I.Nadejdin, K.D.Kavelin Etnologiya 
fanining asosiy tamoyillarini belgilab bergan edilar. Bu tamoyillar 1846-yili Rus jamiyatida «Rus 
xalqini wrganish dasturi» nomi bilan qabul qilingan va shu asosda: 1) buyumlar hayti, 2) tirikchilik 
hayoti; 3) axloqiy hayot va 4) til muammolari – tadqiqot muammosi deb qabul qilingan, shu asosda 
barcha ma`naviy-madaniy masalalar wrganilib kelingan. 
Ma`lumki, shwrolar davrida Etnologiya fani adabiylashgan mafkuraga tayanib ish kwrgan. 
Mazkur yondashish etnik jarayonlarni siyosiy buyurtma asosida wrganishga asoslangan bwlib, uni 
muayyan mafkuraviy qolipga solib qwygan edi. Oqibatda juda kwp etnik muammolar bir yoqlama, 
yuzaki hal qilingan. XX asrning 70-80-yillariga kelib Etnologiya fanida atoqli etnograf 
L.N.Gumilevning etnogenez nazariyasi ustuvor bwlib, etnoslarning kelib chiqishi va rivoji 
mexanizmini wrganish birinchi darajali masalaga aylanadi. Ushbu masala ayni paytda mustaqillikni 
qwlga kiritgan mamlakatlar uchun wta dolzarb mazmun kasb etadi. Chunki xalqlarning wzligini 
anglashga intilishi milliy ildizlari va xususiyatlarini chuqur wrganishga kirishishi tabiiy holdir. 
Etnos va etniklik tushunchalari hozirgi Etnologiya fanida qabul qilingan umumiy tushuncha 
bwlib, umumiy hudud va til birligini belgilovchi asosiy omildir. Mazkur omillar etnoslarning 
nafaqat shakllanishida, balki etnogenezida ham hal qiluvchi belgilar hisoblanadi. Ba`zan til birligi u 
yoki bu etnosning nomiga (etnonimi) ham wtadi. Shubhasiz, har bir etnosning shakllanishida uning 
moddiy va ma`naviy madaniyati hal qiluvchi rol wynashi mumkin. Ayniqsa, etnosning asrlar 
davmida shaklanib kelgan an`naviy xwjalishi, urf-odat va marosimlari, uy-rwzg`or buyumlari, 
kiyim-kechak, xulq-atvori kabilar muhim etnik belgilar sanaladi. Twg`ri, barcha etnoslar wziga xos 
ruhiy kechinmalari va xarakteri, ya`ni kishilarning tabiati va didi, wziga xos etnik qadriyatlari, 
mentaliteti bilan ham farqlanadilar. Shu sababdan ham etnoslar (elat, xalq, millat) ayrim umumiy 
guruh odamlarning birligini boshqa guruh wziga wxshash odamlar guruhidan farqlab wzligini 
anglashi natijasida muayyan nom (etnonim)lar bilan atalib ayrim xalq (elat) sifatida wrganiladi.