Безымянный

Ot: 
1. S o'z turkum i. 2. S o 'ro g'i. 3. Birlik yoki ko'plikda ekanligi.
Sifat: 
1. So'z turkum i. 2. So'rog'i. 3. Qaysi ot bilan bog'langanligi.
Fe’l. 
1. S o'z tu rk u m i. 2. S o 'ro g 'i. 3. Bo'lishli yoki bo 'lish siz 
ekanligi.
Og'zaki tahlil namunasi: Mevali daraxtlar gulladi. Mevali
— sifat, 
qanday? — 
mevali; daraxtlar
oti bilan bog'langan: 
mevali daraxtlar;
daraxtlar
— ot, nim alar? — 
daraxtlar,
ko'plikda; 
gulladi —
fe ’l, nim a 
qildi? — gulladi, bo'lishli.
4-sinfda o'rganilgan m avzularni hisobga olib, m orfologik tahlil 
biroz to'ldiriladi va quyidagi tartibda o'tkaziladi:
Ot: 
1. So'z turkumi. 2. Bosh kelishik shakli. 3. Birlik yoki ko'plikda 
ekanligi. 4. Egalik qo'shim chasi, shaxs-soni. 5. Kelishigi.
Sifat: 
1. So'z turkum i. 2. So'rog'i. 3. Qaysi ot bilan bog'langanligi.
Son: 
1. So'z turkum i. 2. So'rog'i. 3. Qaysi ot bilan bog'langanligi.
Olmosh: 
Kishilik olmoshi: 1. So'z turkum i. 2. So'rog'i. 3. Shaxs- 
soni. 4. Kelishigi.
Fe’l: 
1. S o'z turkum i. 2. S o'rog 'i. 3. Bo'lishli yoki bo'lishsiz e k an ­
ligi. 4. Shaxs-soni. 5. Zam oni.
O 'q u v c h ila r ta h lil ta rtib in i bilib o lish lari u c h u n o 'q itu v c h i bu 
ta rtib g a rioya qilib s o 'z g a x a ra k te ristik a b e rish n in g q u laylig in i 
tu sh u n tira d i.
S o'z turkum iga k o 'ra tahlil og'zaki va yozm a tarzda o'tkaziladi: 
uni m ustaqil m ashq sifatida topshirish ham m um kin. T o'liq bo'lm ag an 
morfologik tahlildan xilm a-xil gram m atik vazifalarni bajarish m aqsa­
dida yangi m avzu bilan tanishtirish bosqichida ham , uni m ustahkam ­
lash bosqichida ham foydalaniladi.
M orfologik tahlilning vazifasi hozirgi o'zb ek tilida so 'z qanday 
m a ’noli qism lardan tuzilganini aniqlashdir. M orfologik tahlil 3-sinfdan

---

boshlanadi. Bu sinfda 6'quvchilarga o 'zakdosh so ‘zlar, o ‘zak o'zakdosh 
so'zlam in g um um iy qismi ekani, so ‘z yasovchi q o ‘shim chalar va 
so ‘z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) q o 'sh im chalar haqida elem entar 
m a’lum ot beriladi.
So‘z tarkibiga ko‘ra tahlil quyidagicha o'tkazilishi m um kin:
1. So‘zga so 'ro q berish va u nim ani anglatishini bilish.
2. 0 ‘zakni aniqlash. Buning uch un so'zga o 'zakdosh so'zlar tanlash. 
O 'zakdosh so'zlarni taqqoslash va um um iy qismi (o'zak)ni aniqlash.
3. S o 'z yasovchi qo'shim chani aniqlash. Bu yangi so 'z yasash 
uch u n xizm at qilishini aytish.
4. S o'z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) q o 'shim chani aniqlash. Bu 
so'zni boshqa so'z bilan bog'lash uchun xizm at qilishini aytish.
3-sinfda „S o'zning tarkibi" mavzusi to 'liq o'rganilgach, 
gulzor
so'zini so 'z tarkibiga ko'ra og'zaki tahlil qilish tartibi quyidagicha 
bo'lishi m um kin:
1. Qaysi so 'z turkum i ekanini bilam an. 
Gulzor
so'zi 
nima?
s o 'ro ­
g'iga javob b o 'lad i, narsani bildiradi, bu — ot.
2. O 'zakni aniqlaym an. Buning uchun o'zakdosh so 'z la r tanlay- 
m an: 
gulzor, gulli, gulsiz, gu/la.
U larni solishtirib, um um iy qismini 
topam an — 
gul.
Bu — o'zak.
3. S o'z yasovchi qo'shim chani aniqlaym an, 
gulzor
so'zi 
gul
s o '­
ziga 
-zor
so'z yasovchi qo'shim chasini qo'shish bilan yasalgan.
4. Bu so 'zd a so 'z o'zgartuvchi q o 'sh im ch a yo'q.
S o'z tarkibiga k o 'ra tahlildan so'ng shunday ko'rinish hosil bo'ladi: 
gul zor.
4-sinfda 
paxtakorga
so'zini so 'z tarkibiga k o 'ra og'zaki tahlil qilish 
tartibi quyidagicha bo'lishi m um kin:
1. 
Paxtakorga —
ot.
2. O 'zakni aniqlaym an. B uning uchun o'zakdosh so 'zlar tanlay- 
m an: 
paxtakor, paxtazor.
Solishtiram an. U m um iy qism -
paxta.
Bu — 
o'zak.
3. S o'z yasovchi qo'shim chani aniqlaym an: 
paxtakor
so'zi 
paxta
so'ziga 
-kor
so 'z yasovchi qo'shim chasini qo'shish bilan yasalgan.
4. So'z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) q o'shim chalarni aniqlaym an: 
-ga —
so'z o'zgartuvchi qo'shim cha, kelishik qo'shim chasi.
4-sinfda 
ishladim
so'zini so 'z tarkibiga ko'ra og'zaki tahlil tartibi:
1. 
Ishladim
— fe’l.

---

2. 0 ‘zakni aniqlaym an. 0 ‘zakdosh so 'z la r tanlaym an: 
ishla, ishli,
ishsiz, ishchan.
Solishtiram an. U m u m iy qism — 
ish. Ish —
o 'zak .
3. S o 'z yasovchi qo'shim chani aniqlayman: 
ishla
fe’li 
ish
so'ziga 
-la
qo'shim chasini qo'shish bilan yasalgan. 
-la —
fe’l yasovchi 
qo'shim cha.
4. S o 'z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) q o'shim chani aniqlaym an: 
-di —
o 'tg a n zam on qo'shim chasi, 
-m —
shaxs-son qo 'shim chasi,
I shaxs, birlik: 
ishladim.
S o 'z tarkibiga ko 'ra tahlildan m ustaqil m ashq sifatida foydalanish 
ham m um kin. S o 'zn i m orfologik tahlil qilish uning lug'aviy m a ’nosini 
tushun ish d a, m orfem alarni to 'g 'ri yozishda o'quvchilarga yordam
beradigan m uhim vositadir.
B oshlang'ich sinflarda gram m atik va m orfem ik tahlil bilan birga, 
so'zni to v u sh -h a rf to m on idan tahlil qilishdan ham foydalaniladi. Bu 
tahlilning vazifasi so 'zda tovushlarning tartibini, ularning xarakterli 
xususiyatlarini, tovushlar va harflar o'rtasidagi m unosabatni aniqlash 
hisoblanadi.
B o sh la n g 'ic h sinflarda to v u sh -h a rf to m o n id a n ta h lil tartibi 
quyidagicha:
1. S o 'z d a nechta b o 'g 'in bor?
2. S o 'zd a nech ta tovush va n ech ta harf bor? (Tovushlar soni harflar 
sonidan kam yoki k o 'p bo'lsa, sababini aytish)
3. U nli tovush nechta? U nd o sh tovush-chi?
4. H ar bir tovushni xarakterlash. Tovush so 'zd a qaysi h a rf bilan 
ifodalangan?
M asalan, 
kitob
so'zi quyidagicha tahlil qilinadi:
1. S o 'z d a ikki b o 'g 'in bor: 
ki-tob.
2. S o 'zd a beshta tovush, beshta h a rf bor.
3. S o 'z d a ikki unli tovush, uch undosh tovush bor.
4. к — undosh, jarangsiz, к harfi bilan ifodalangan
i — unli tovush, i harfi bilan ifodalangan
t — u n d o sh tovush, jarangsiz, yozuvda t harfi bilan ifodalangan
о — unli tovush, о harfi bilan ifodalangan.
b — un do sh tovush, jarangli, b harfi bilan ifodalangan
T o v u sh -h arf tom o n id an to 'liq bo'lm ag an tahlildan so 'zn in g yozi­
lishini tushuntirishda ham , orfoepik to 'g 'ri talaffuzni o'rgatish m aqsa­
dida ham foydalaniladi. M asalan, 
maktab
so'zi oxirida 
b
undoshi 
p
tarzida talafftiz qilinadi, jufti bor undosh, tekshiram iz: 
maktabim —
maktab, b
harfi yoziladi.

---

1. Grammatik tushuncha nima? Uning o'ziga xos xususiyatini ayting.
2. Kichik yoshdagi o'quvchilar lingvistik tushunchalarni o'rganishda qan­
day qiyinchiliklarga duch keladilar? Buning sababi nimada?
3. O'quvchilarda lingvistik tushunchalarni shakllantirish jarayonini izoh­
lang. Har qaysi bosqichdagi ishning mazmuni va maqsadini ayting.
4. O'quvchilarga yangi grammatik tushunchani o'rgatish darsining lavha- 
sini ishlab chiqing.
5. Grammatik tushunchani qulayroq shakllantirishga qanday shartlar yor­
dam beradi?
6. Grammatik tushunchani o'rgatish jarayonida o'qituvchi qanday qilib 
o'quvchilaming aqliy faoliyatini faollashtiradi?
7. Grammatik materialni o'rganishning har xil bosqichida darslik bilan 
qanday ishlanadi? Aniq misollar keltiring.
8. Grammatik, leksik va so'z yasalishiga oid mashqlarni ta’riflang.

---