Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

8.3. Dunyo til oilalari geografiyasi 
Aholi ro‗yxatlarida ikkita muhim etnik ko‗rsatkich – til va milliy o‗zlikni 
anglash (qaysi millatga mansubligi haqidagi savolga bergan javobi orqali 
aniqlanadi) ko‗p uchraydi. Til umumiyligi – etnos shakllanishining muhim 
shartidir; zotan, ko‗pincha til va xalq nomi o‗zaro mos keladi. U yoki bu aholi 
guruhida ona tilining o‗zgarishi assimilyasiya jarayonlarining chuqurlashib 
ketganini ko‗rsatadi; odatda til o‗zgargandan keyin milliy o‗zlikni anglashda ham 
o‗zgarishlar yuz beradi. Masalan, Fransiya sharqida yashaydigan deyarli barcha 
elzatsliklar nemis va fransuz tillarida so‗zlashadilar.
Belgiya va Shveysariya kabi ko‗pmillatli davlatlar aholisining asosiy qismi 
ikki yoki uch tillidirlar. Umuman ikki tillilik – ko‗pmillatli mamlakatlar uchun xos 
xususiyat bo‗lib, kamsonli millatlar vakillari o‗z ona tillaridan tashqari, rasmiy 
davlat tilidan ham foydalanadilar (Hindistonda – hindi, Pokistonda – urdu, 

---

177 
Indoneziyada – baxasa Indonesia, Filippinda – tagalog, bir qator Afrika 
davlatlarida – ingliz yoki fransuz tillari). Ikki tilli guruhlar asosan etnik chegaralar 
yoqasida hududlarda keng tarqalgan. Bundan tashqari, ikki tillilik muhojirlarni 
ko‗p qabul qilgan mamlakatlar uchun ham xosdir. Keyingi paytlarda ikki tillilikka 
shahar aholisining jadal o‗sishi, qishloq aholisining turli guruhlari o‗rtasidagi 
aloqalarning kuchayishi, ta‘lim va madaniyat darajasining yuksalishi kabi omillar 
katta ta‘sir ko‗rsatmoqda. 
Bir necha xalqlarning bir tilda so‗zlashishi tez-tez uchraydigan holdir. 
Masalan, ingliz tilida inglizlar, avstraliyaliklar, yangi zelandiyaliklar, kanadaliklar, 
AQSH Amerikaliklari va boshqa xalqlar gaplashadilar. Ispan tili nafaqat ispanlar 
uchun, balki Lotin Amerikasidagi juda ko‗p xalqlar uchun ona tili bo‗lib 
hisoblanadi. Bitta tilda nemislar, avstriyaliklar va shveysariyaliklar so‗zlashadilar.
Muayyan tilda so‗zlashadigan kishilar soni o‗sha xalqqa mansub aholi soniga 
mos kelmaydi. Ayniqsa, bu narsa millatlararo muloqot vazifasni bajaruvchi yirik 
xalqlarning tillariga tegishlidir. Bunday tillarning eng ko‗p tarqalganlari (taxminan 
mln. kishi): xitoy (1500), ingliz (500), hindi va unga yaqin urdu (540), ispan (300), 
rus (270), arab, bengal va indonez (har birida 250 dan), portugal (200), nemis 
(140), fransuz (125) va h.k. Shunday qilib, mazkur 12 tilda jahon aholisining 2/3 
qismi so‗zlashadi. 
Milliy o‗zlikni anglash eng muhim etnik aniqlovchi bo‗lib xizmat qiladi. 
Uzoq tarixiy davrlar mobaynida shakllangan milliy o‗zlikni anglash, garchi etnik 
birlikni tashkil qiluvchi juda ko‗p unsurlardan iborat bo‗lsada, o‗ziga xos 
mustaqillikka ega. Shuning uchun u asosiy xalqdan hududiy jihatdan ajralib qolgan 
kishilar guruhida, hattoki tili o‗zgarib ketgan holatda ham saqlanib qolishi 
mumkin. Milliy o‗zlikni anglash ta‘sirida ba‘zan etnik guruhlar o‗z milliy 
hududiga qayta qo‗shilishga, o‗z ona tilini qayta tiklashga intiladilar. 
O‗zlikni anglash yuqori darajada milliy konsolidatsiyalashgan xalqlar uchun 
xosdir. Biroq, qabila tuzumi uchun xos xususiyatlarni saqlab qolgan elatlarda 
milliy ongi hali aniq shakllanmagan bo‗ladi. Bunday elatlarda ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishning past darajasi va milliy so‗zlashuvchi markazlarining yo‗qligi turli 

---

178 
shevalarda so‗zlashuvchi guruhlar o‗rtasida muloqot va madaniy aloqalar 
rivojlanishiga to‗sqinlik qiladi. Aniq milliy ong shakllanmaganligi oraliq guruhlar 
(muhojirlar, ikki tilli aholi, etnik chegaralar yoqasida yashovchi kishilar va h.k.) 
uchun ham xosdir. Ko‗pincha boshqa mamlakatlarga ko‗chib ketgan muhojirlarda 
o‗z xalqiga mansublik hissi susayib, uning o‗rnini ilgari yashagan mamlakatga 
yoki o‗zining sobiq qo‗shnisiga mansublik hissi egallaydi. Jumladan, 
kataloniyaliklar, galisiyaliklar va hatto basklar o‗zlarini ispanlar, deb, tamillar – 
hindlar, deb, yavaliklar – indonezlar, deb atay boshladilar. 
Assimilyasiya jarayonlarining borishi, muhojirlar orasida milliy ong 
o‗zgarishidagi sur‘atlar ular kirib kelgan mamlakatining tili, urf-odatlari va turli 
madaniy unsurlarini qay darajada o‗zlashtirishlariga hamda aralash nikohlarning 
tarqalishiga bog‗liq. Ingliz tilida so‗zlashuvchi mamlakatlarda (AQSH, Avstraliya, 
Kanadaning ingliz tili provinsiyalari) Buyuk Britaniyadan ko‗chib kelganlar 
farzandlarini boshqalardan ajratish qiyin. Markaziy Yevropa, Italiya, Slavyan 
davlatlari emigrantlarining assimilyasiyalashuvi qiyin kechmoqda; irqiy jihatdan 
ham farq qiluvchi – yaponlar, indonezlar, filippinliklarda esa yanada qiyinroq. 
Osiyo millatiga mansub kishilar, odatda, uchinchi va undan keyingi avlodlarda 
ham o‗z milliy xususiyatlarini saqlab qoladilar. 
Xozirgi paytda dunyoda taxminan 2000-3000 xalq mavjud bo‗lib, ular bir 
necha o‗n kishidan iborat mayda qabilalardan (Hindistonda andamanlik minkoplar, 
Indoneziyada toalalar, Braziliyada botokudlar, Argentinada alakaluflar va 
yamanlar va h.k.) to bir necha yuz million aholini o‗z ichiga oluvchi yirik (ruslar, 
AQSH Amerikaliklari, xitoylar, yaponlar, braziliyaliklar va h.k.) millatlargacha 
bo‗lgan guruhlarni o‗z ichiga oladi. 
Biroq mazkur raqamlar juda shartli bo‗lib, u yoki bu xalqning alohida 
millat, elat, qabila yoki qaysidir etnos tarkibidagi etnografik guruh ekanligi haqida 
mutaxassislar orasida tinimsiz bahslar bormoqda. Masalan, milliy jihatdan eng 
konsolidatsiyalashgan mintaqa – Yevropada olimlar 60 ta xalqni tub joy millatlar 
sifatida ajratganlar. Ayrim etnograflar bretonlar, uelsliklar, frizlarni mustaqil 
xalqlar, deb hisoblasalar, boshqalari bretonlar – fransuzlar, uelsliklar – inglizlar, 

---

179 
frizlar esa gollandlar tarkibiga mansub etnografik guruh, deb ataydilar. Shuning 
uchun, bunday holatlarda muayyan xalqqa mansub aholi sonini aniqlashda ona tili, 
tug‗ilgan yurti, fuqaroligi, irqi, dini, qabilaviy mansubligi kabi ma‘lumotlardan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Bir qator Osiyo va Afrika mamlakatlarida o‗zaro yaqin til va shevalarda 
so‗zlashadigan kishilar guruhlari orasida milliy so‗zlashuvchining kuchayishi 
kuzatilmoqda. Qondosh etnos guruhlar uchun yagona adabiy tilning yaratilishi, 
ma‘muriy chegaralar aholining milliy tarkibiga mos holda o‗rnatilishi bu 
jarayonlarga ijobiy ta‘sir ko‗rsatmoqda. Bu narsa hindistonliklar, bixarlar, 
rajastxanliklar, visayya kabi yirik etnik guruhlarga tegishlidir. Jumladan, bixarlar 
tarkibiga uchta ko‗pmillionli xalq – bxodjpuri, magaxi i maytxili xalqlari hamda 
o‗ndan ortiq mayda etnik guruhlar, rajastxanliklar tarkibiga – marvarilar, 
jaypurilar, mevarilar va boshqalar kiradi. Visayya xalqi esa sebua, panay-
xiligaynon, samar-leyte va boshqa etnik guruhlarni o‗zida birlashtiradi. Kelgusida, 
muayyan tarixiy sharoit ta‘sirida nomlari qayd etilgan barcha etnik guruhlar yo 
yagona xalqqa birlashishi, yoki o‗zaro qondosh xalqlar negizida bir necha mustaqil 
millatlar shakllanishi kutiladi. 
Hozirgi paytda xalqlarni muayyan tilda so‗zlashuviga ko‗ra (lingvistik) 
tasniflash ancha keng tarqalgan. To‗g‗ri, birgina til xalqlar orasidagi barcha 
belgilarni o‗zida aks ettirish imkoniga ega emas, bunday holatlarda boshqa etnik 
ko‗rsatkichlardan foydalaniladi. Xalqlarni guruhlashda mazkur tizim qondoshlik 
belgilari bo‗yicha birlashtirilgan tillarni, ularning lug‗at fondi va grammatikasini 
taqqoslash yo‗li bilan o‗rnatilgan genealogik tasnifidan foydalanadi.
Ushbu tizimdagi oliy taksonomik birlik – til oilalari bo‗lib, hozirgi paytda 
dunyoda 15 ta til oilasi va biron bir oila tarkibiga kirmaydigan, o‗ziga xos tilda 
so‗zlashadigan alohida xalqlar (koreyslar, yaponlar, basklar, ketlar va h.k.) mavjud. 
Ba‘zi hollarda u yoki bu xalq tillararo o‗xshashligiga qarab emas, balki geografik 
va tarixiy-madaniy belgilari bo‗yicha muayyan til oilasi tarkibiga kiritilgan 
(tillarning genetik qondoshligi ilmiy isbotlangan chog‗dagina ―til oilasi‖ 
tushunchasi qo‗llaniladi). Bunday guruhlarga papuaslar va hind xalqlari mansub 

---

180 
bo‗lib, aslida ularning har biri bir necha oilani o‗zida birlashtirgan. Uch afrika 
«oilasi» (nigyer-kordofan, nil-sahroi kabir va koysan) ham bir necha oiladan 
iborat. 
Oila ichidagi o‗zaro yaqin til guruhlari – dunyoda ularning soni 45 ta – hamda 
(oila tarkibida, biroq bironta til guruhiga kirmaydigan) alohida tilda so‗zlashadigan 
xalqlar ikkinchi taksonomik birlikni tashkil etadi. Masalan, hind-yevropa oilasiga 
slavyan, boltiq, gyerman, roman, Eron va boshqa til guruhlari bilan bir qatorda, 
hech bir guruhga qo‗shilmaydigan albanlar va armanlar ham kiradi. Eng quyi 
taksonomik birlik alohida til emas, balki xalq bo‗lib hisoblanadi.
Til oilalarining shakllanish jarayoni insoniyatning yer shari bo‗ylab joylanishi 
bilan uzviy bog‗liq. Eng yaqin tillar odatda uzoq vaqt davomida bitta mintaqada 
yashagan va kelib chiqishi umumiy bo‗lgan qo‗shni xalqlarda uchraydi. Ba‘zi 
hollarda bir-biridan uzoqda yashaydigan xalqlarning tillarida ham o‗xshashlik 
kuzatiladi (masalan, yavaliklar va malagaslar, vengrlar va mansilar, yoqutlar va 
ozarbayjonlar). Buning sababi shuki, o‗xshash tilda so‗zlashadigan xalqlarning yo 
kelib chiqishi umumiy, yoki uzoq o‗tmishda ular o‗zaro qo‗shni bo‗lib 
yashaganlar. 
Yer shari aholisining 40 foizdan ko‗prog‗i 11 ta til guruhini o‗zida jamlagan 
hind-yevropa til oilasiga mansub. Mazkur tillar dunyoning deyarli barcha 
mintaqalarida, ayniqsa, Yevropa, Osiyo va Amerikada keng tarqalgan. Jahon 
aholisining taxminan 20 foizi xitoy-tibet oilasi (uning tarkibiga eng ko‗psonli xalq 
– xitoylar kiradi) tillarida so‗zlashadi. Aholining 8 foizi Afrikada keng tarqalgan 
nigyer-kordofen, 5-7 foizi esa semit-xamit oilasi (Osiyo va Afrika 
mamlakatlaridagi arablar) tillaridan foydalanadi. Shunday qilib, mazkur 4 ta til 
oilasida insoniyatning 4/5 qismi gaplashadi. 
Til oilalari va guruhlarining geografik tarqalishi juda notekis. Masalan, arab 
tili Janubi-G‗arbiy Osiyo va Shimoliy Afrikaning juda katta hududlarini egallagan. 
Turk guruhiga mansub tillar Bolqon yarim orolidan to shimoli-Sharqiy Sibirgacha 
etib borgan. Dunyoning barcha qit‘alarida ingliz tilida so‗zlashadilar. Ispan tili 
Lotin Amerikasining katta qismida tarqalgan. Yevropada inglizcha va ispancha 

---

181 
gaplashadigan kishilar dunyodagi jami shu tillarda so‗zlashuvchilarning 20 
foizidan kamrog‗ini tashkil etadi. Bu jarayonlar ta‘sirida bitta tilda mazkur xalqqa 
umuman aloqasi bo‗lmagan, ko‗pincha butunlay boshqa irqqa mansub kishilar ham 
so‗zlashmoqdalar. 
Keyingi yillarda turli xalqlar o‗sish sur‘atidagi xilma-xilliklar tufayli, turli til 
oilalari va guruhlariga mansub aholining yer yuzidagi jami aholi soniga nisbatan 
salmog‗i tez o‗zgardi. Nigyer-kordofan, semit-xamit va avstroneziya til oilalari 
aholisi orasida o‗sish juda yuqori. Ayni paytda, hind-yevropa va ural oilalariga 
mansub xalqlar hamda yaponlarning salmog‗i sezilarli darajada kamaygan.