Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

4.4.
 
Aholi o‗limi va hayot davomiyligi 
Hozirgi davrda dunyo bo‗yicha aholi o‗lim ko‗rsatkichlari Osiyo, Afrika, 
Amerika, Okeaniya hududlarida kamayib, Yevropa hududida esa, ortib 
borayotganligi kuzatiladi. Umuman, sayyoramiz aholisi orasida o‗lim jarayoni XX 
asr ikkinchi yarmi – XXI asr boshlarida 2-2,5 marta kamaygan. Hozirgi davrda 
o‗limga ekzogen omillar (organizmning qarishi va uning kasallanishi tufayli sodir 
bo‗lgan ichki muhit omillari) sabab bo‗lmoqda. Bu hol, albatta jamiyatning 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, turmush tarzining yaxshilanishi, aholiga tibbiy 
xizmat ko‗rsatishning oshib borishi bilan bog‗liq. Holbuki, Yevropa davlatlarida 
aholi o‗lim ko‗rsatkichlarining birmuncha ko‗tarilishiga demografik omil, ya‘ni 
aholi tarkibida qariyalar (60-65 yosh va undan yuqori) salmog‗ining ortib borishi 
ta‘sir etgan. Ma‘lumki, aholi o‗limining umumiy koeffitsienti aholining yosh 
tarkibiga bevosita bog‗liq. Agar aholi tarkibida bolalar (0-14 yosh) va yoshlar (16-
29 yosh) salmog‗i yuqori bo‗lsa, o‗lim koeffitsienti kamayadi.
Dunyoning juda ko‗p davlatlarida XX asr boshlarida aholi o‗rtacha 35-40 yil 
umr ko‗rgan bo‗lsa, hozirgi vaqtda – o‗rtacha 63-68 yosh umr ko‗rishi kuzatiladi. 
Yevropada esa, bu ko‗rsatkich 70-79 yoshga etdi. Mazkur hududda tug‗ilishning 
keskin kamayishi aholi tarkibida bolalar va yoshlar salmog‗ining keskin 
kamayishiga olib kelgan bo‗lsa, aholining umr ko‗rish muddatini uzayganligi 
qariyalar salmog‗ining oshib borishiga sabab bo‗ldi, natijada, Yevropada o‗lim 
ko‗rsatkichlari ko‗tarildi. 
4.6 -jadval 
Dunyo hududlarida aholining tug‗ilganda kutilayotgan umr ko‗rish yoshi
* 
Hududlar 
erkaklar 
ayollar 
jami 

---

101 
2010 y. 
2017 y. 
2010 y. 
2017 y. 2010 y. 
2017 y. 
Dunyo bo‗yicha 
67 
70 
71 
74 
69 
71 
Afrika 
53 
61 
56 
64 
55 
63 
Amerika 
72 
74 
78 
80 
75 
77 
Osiyo 
68 
71 
71 
74 
69 
72 
Yevropa 
72 
75 
80 
81 
76 
78 
Avstraliya va 
Okeaniya 
74 
75 
78 
79 
76 
77 
Manba*. Population Refyerence Bureau. 2010, 2017 World Population Data Sheet
.
Hammamizga ma‘lum yuqori aholi o‗limi kuzatilayotgan davlatlarda 
o‗rtacha umr ko‗rish past ko‗rsatkichni tashkil qiladi. 2010 yil eng uzoq umr 
ko‗rsatkichi Yaponiya (83 yosh), Xitoy-Gonkong (82 yosh), Xitoy-Makao (82 
yosh), Singapur (81 yosh), Islandiya (81 yosh), Finlyandiya (80 yosh), G‗arbiy 
Yevropa davlatlarida (79-82 yosh), Kosta-Rika, Gvadelupa davlatlarida (79 yosh) 
kuzatilmoqda. Eng qisqa umr ko‗rish esa Markaziy Afrika Respublikalari (45 
yosh), Angola (46 yosh), Nigyeriya (47 yosh), S‘yerra-Leona (48 yosh) va Burundi 
(49 yosh) davlatlarida qayd etilgan.
Statistik ma‘lumotlar tahlilidan 2017 yilda aholining o‗rtacha umr ko‗rish 
ko‗rsatkichi dunyoda erkaklarda 70 yosh, ayollarda 74 yoshga teng bo‗ldi. 
Rivojlangan davlatlar bu borada yetakchi, ya‘ni, eng baland aholi o‗rtacha umr 
ko‗rishi, aynan shu davlatlarga to‗g‗ri keladi (erkaklar- 76, ayollar- 82 yosh). 
Mazkur yilda o‗rtacha umr ko‗rish yoshi 80 va undan baland bo‗lgani, aksariyat 
ayollarda kuzatilmoqda. Erkaklarda deyarli bunday ko‗rsatkich qayd etilmaydi. 
Ayollar o‗rtasida 80 yosh va undan katta umr ko‗rish yoshiga ega bo‗lgan 
davlatlarga Yaponiya- 87, Gonkong- 86, Koreya Respublikasi – 85 yosh, Kanada-
84 yosh, AQSH -81 yosh, Isroil - 84 yosh va barcha G‗arbiy hamda Shimoliy 
Yevropa (81.7) davlatlari aholisining yoshi 80 yoshdan baland.
Keyingi 10 – 15 yil ichida dunyoning deyarli hamma qismida tug‗ilishning 
kamayib borishi, o‗rtacha umr ko‗rish yoshining ortishiga sabab bo‗ldi. Uzoq umr 
ko‗rish yoshiga erishish har bir mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga bog‗liq 
bo‗lishi bilan birga sog‗liqni-saqlash, aholi sog‗lom hayot tarzini tashkil etishdagi 
erishgan yutuqlari bilan belgilanadi. Jumladan, Yaponiya (aholisi o‗rtacha umr 

---

102 
ko‗rish yoshi 83 yil, ayollarda 86 yil)
; 
Shvetsiya df Shveysariyada (o‗rtacha 
ko‗rsatkich 80-82 yosh); Nidyerlandiya, Norvegiya, Fransiya, Avstraliya (82 
yosh); SHA, Kanada, Avstriya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Isroil, Finlyandiya 
(80—82 yosh); O‗rtacha umr ko‗rish yoshi o‗rtacha bo‗lgan davlatlar (60—79 
yosh) — Xitoy, Ruminiya, Rossiya, Polsha, Hindiston, Meksika, Braziliya, 
ko‗pgina MDH davlatlari. O‗rtacha umr ko‗rish yoshi past bo‗lgan davlatlar (55 
yoshdan past) Afriki, janubiy, janubiy – sharqiy Osiyo davlatlari kiradi. Aynan 
mana shu sanab o‗tilgan davlatlarda dunyo miqyosida eng kichik go‗daklar o‗limi 
kuzatiladi. Uzoq umr ko‗rish yoshiga erishish har bir mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishiga bog‗liq bo‗lishi bilan birga, sog‗liqni-saqlash, aholi sog‗lom hayot 
tarzini tashkil etishdagi erishgan yutuqlari bilan belgilanadi.
Aholining o‗rtacha umr ko‗rish muddatini aniqlashda, ayniqsa, go‗daklar 
o‗limi alohida ahamiyatga egadir. BMT ma‘lumotlarining tahliliga ko‗ra go‗daklar 
o‗limi ba‘zi Osiyo davlatlarida 1-1,5 hatto 2 martaga oshganligi kuzatiladi. 
Go‗daklar o‗limining yuqori bo‗lishi aholi o‗rtacha umr ko‗rish muddatining 
ko‗rsatkichlarini qisqarishiga olib keladi. Masalan, Rossiyada 1993 yili o‗g‗il 
bolalar uchun go‗daklar o‗limi 20,0 ‰ edi. Demak, tug‗ilgan 1000 ta o‗g‗il 
boladan 20 tasi 1 yoshgacha yashamaydi. Ikki yoshli o‗g‗il bolalarda esa, shu yili 
o‗lim ehtimoli 6 kishini tashkil etgan. Ko‗rinib turibdiki, 1000 ta tug‗ilgan boladan 
1 yoshga 980 tasi, 2 yoshgacha esa, 974 tasi o‗tadi. Ana shunday usul bilan 
avlodning oxirigacha umr ko‗rish ehtimoli hisoblab chiqiladi.
Yuqorida qayd etilganidek, oldingi asrda aholi o‗rtacha 30-35 yil umr 
ko‗rgan. Hozir esa bu ko‗rsatkich ikki barobarga oshgan. 2010 yilda aholi umr 
ko‗rishi bo‗yicha eng past ko‗rsatkichlar Markaziy va Janubiy Afrika davlatlarida 
kuzatilmoqda (erkaklar 42-44, ayollar 45-46 yosh). Agar biz AQSHda yashasak va 
oq irqli ayol jinsiga mansub bo‘lsak, biz o‘rtacha hisobda eng uzoq yashaymiz; 
bordi-yu afrikan-amerikan irqli erkak jinsiga mansub bo‘lsak eng qisqa umrga ega 
bo‘lamiz. Bu yangi XXI asr boshlari hisobida AQSHdagi oq ayol o‘rtacha 80,2 yil, 
qora erkaklar esa 68,6 yil yashashlari aniqlangan.

---

103 
Qachon o‘lishimizni hal etishda bizning o‘zimiz muhim rol o‘ynaymiz. Biz 
qayerda va qachon tug‘ilish ustidan umuman, hech qanday nazorat yurita 
olmaymiz. Bizning tug‘ilishimiz ota-onwalarimizning qarorlaridir. Ammo bizda 
farzandlar dunyoga keltirish yoki keltirmaslik bo‘yicha, agar keltirmoqchi bo‘lsak, 
qayerda va qachon dunyoga keltirish bo‘yicha ancha nazoratga egamiz. Bizning 
o‘lishimiz bu bir demografik rolga o‘xshaydi. Biz umrimizni qisqartirish yoki 
uzaytirish bo‘yicha ko‘plab imkoniyatlarga ega bo‘lishimiz ham, ega 
bo‘lmasligimiz ham mimkin.
O‘lim haq bo‘lganiga qaramasdan, umrimiz miqdori ko‘plab omillarga 
bog‘liq bo‘ladi; ba‘zilari ustidan nazorat qila olmaymiz (masalan: jinsimiz va 
irqimiz), ammo boshqalari ustidan ancha nazoratga egamiz. Undan tashqari, biz 
shunchaki o‘limimizning vaqti va xususiyatlaridan tashqari boshqalarning o‘limiga 
ham ta‘sir o‘tkaza olamiz. O‘lim ta‘siri ijtimoiy va demografik xususiyatlarga 
qarab ancha farqlanadi. Yuqori tabaqa vakillari quyi tabaqa vakillariga qaraganda 
ko‘proq yashashadi. Turmush qurgan insonlar yakka yoki ajrashganlarga 
qaraganda ko‘proq yashashadi. Bis bular haqida keyinroq to‘xtalamiz.
O‘lish va uning ta‘sirlari jamiyatda chuqur muhokamada bo‘ladi. 
Demogrflar ko‘pincha barcha shaxslarni yakka jamiyat a‘zolari sifatida ko‘rishadi 
va ularning yoshlarining farqlanishiga ta‘sir ko‘rsatuvchi omillar ustida tadqiqot 
olib borishadi. Misol uchun, 2006-yilda Yaponiyada tug‘ilgan chaqaloq 82 yil va 
Shvetsiyada tug‘ilgan chaqaloq 81 yil yashashi kutilgan. AQSHda 2006-yilda 
tug‘ilgan chaqaloqlarning o‘rtacha umr uzoqligi 78 yil atrofida bo‘lgan. Bunday 
xavas qilarli natijalarni 2006-yilda Botsvana yoki Lesotoda tug‘ilgan chaqaloqlar 
bilan solishtiring: bu mamlakatlarda ko‘rsatkich mos ravishda 34 va 36 yilni 
tashkil etadi. Nega Botsvana yoki Lesotoda tug‘ilgan bolalar Yaponiya yoki 
Shvetsiyada tug‘ilgan bolalarga qaraganda juda kam umr ko‘rishadi? Bunga 
rivojlanish darajasi, tibbiy sharoitlar va boshqa omillar aralashadi va biz bularga 
keyinroq to‘xtalamiz. Biz Afrika-Janubiy Sahroi Kabir mamlakatlar past umr 
ko‘rish ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan yagona mamlakatlardir degan taassurot 
qoldirmoqchi emasmiz. Afg‘onistonda bu ko‘rsatkich 43 yosh va Gaiti hamda 

---

104 
Iroqda esa 58 yosh, ya‘ni yuqoridagilardan ozgina yuqoriroq va bu mamlakatlar 
Afrika-Janubiy Sahroi Kabir mintaqasida joylashmagan.
Qadimgi Gretsiyadan topilgan hayot lavhachasi tug‘ilishdan boshlab umr 
miqdorini 30 yosh, deb belgilagan. Rim Misri Senzusida keltirilgan ma‘lumotlarda 
Misrda o‘sha paytlarda o‘rtacha umr miqdori 22-25 yosh bo‘lib, bu ma‘lumot Rim 
Shimoliy Afrikasidagi qabrtoshlaridagi yozuvlar orqali tasdiqlangan. Jon Graunt 
tomonidan ishlab chiqilgan hayot jadvali shuni ko‘rsatadiki, XVII-asrda Londonda 
tug‘ilgan bolalarning 35 %i 6 yoshgacha yetib borishmagan. 2005-yil uchun 
AQSH hayot jadvalida AQSHda tug‘ilgan qizchalarning 1% dan kamrog‘i 6 
yoshgacha vafot etgan.
XVIII-asrda AQSH va Yevropaning ko‘pgina qismida hayot ko‘rish darajasi 
bor yo‘g‘i 30-40 yil bo‘lgan. 1901-yilda esa AQSH erkaklari 47,9 yil ayollari esa 
50,7 yil umr ko‘rishgan. Shuningdek u paytlardagi o‘lim darajasi yildan yilga 
o‘zgarib turgan. Onda-sonda bo‘ladigan epidemilayar, kasalliklar urushlar tufayli 
tushib kelturuvchi hayot darajalari bunday o‘zgarishlarga sabab bo‘lgan. Bular 
Maltus tili bilan aytganda o‘lim darajasini yuqori ushlab turuvchi ―ijobiy 
o‘lchovlar‖dir. Shaharlaridagi yomon yashash sharoitlari ham yuqori o‘lim 
darajalariga sabab bo‘lgan. Ocharchilik dastlab o‘limga olib keladi, deb 
hisoblangan. Preindustrial davrlarda aholi o‘z oziq-ovqatlari ustidan biz hozirda 
ega bo‘lgandek nazoratga ega bo‘lishmagan.
Qishloq xo‘jaligi hosillari ko‘p jihatdan qo‘l mehnati samarasizligi, 
kemiruvchilar va hasharotlar bosqini va o‘simlik kasalliklari tufayli cheklangan 
edi. Mo‘l ko‘l oziq-ovqat zahiralari noqobil saqlash sharoitlari tufayli isrof etilar 
edi. Transport texnologiyasi va yo‘llar rivojlantirilmagan edi, shu sababli oziq-
ovqat tanqisligiga uchragan hududlar boshqa joylardan zahira sifatida foydalana 
olmas edilar. Shunday qilib, ocharchilik katta muammo edi. Ocharchiliklarning 
demografik oqibatlari ko‘pincha halokatli bo‘lar edi. Ocharchilik ko‘pincha 
aholining qishloqlarda yashovchi va kambag‘al qismida ro‘y bergani uchun, uning 
aniq zararini aniqlash qiyin. 1315-1317-yillardagi ocharchilik davomida 
Yevropaning ko‘plab hududlarida aholi soni qisqargan.

---

105 
1690-yillarda Shvetsiyadagi hosilsizliklar tufayli Shvetsiyaning bir necha 
viloyatlarida aholi soni 1/6 gacha qisqargan. 1846-1851-yillarda Irlandiyada ro‘y 
bergan, buyuk ocharchilik, deb nom qoldirgan Irland kartoshka ocharchiligi 1 
million, ba‘zi manbalarga ko‘ra 1,5 million odam umriga zomin bo‘lgan. Agar 
1840-yillar boshida Irlandiya aholisi 8,2 million bo‘lganini hisobga oladigan 
bo‘lsak, bu juda katta raqam. O‘sha kunlarni ko‘rgan bir Irland rohibi aytganidek: 
―O‘lim va xonavayronlik farishtasi Irlandiya ustidan g‘olibona hukm 
yurgizmoqda‖. Biz shuni ham unutmasligimiz kerakki, bu Britaniyadagi ko‘zdan 
panada qolgan boshqa o‘limlarni hisobga olmagandagi natija.
Yevropadagi so‘nggi katta ocharchilik bu 1868-yilgi Fin ocharchiligi edi. 
Shuningdek, Hindistonda 19 millionga yaqin odam 1891-1910-yillarda ro‘y bergan 
ocharchilik tufayli qirilib ketishan. Dunyodagi eng halokatli ocharchiliklardan biri 
1958-1961-yillar oralig‘ida Xitoyda yuz bergan. Sanoat va don mahsulotlari ishlab 
chiqarilishi past darajalarga tushib kyetishi bilan umumiy yashash sharoiti 
og‘irlashdi va tug‘ilish darajalari deyarli to‘xtab qolay dedi. Dastlab oziq-ovqat 
tanqisligi keyin ocharchilik yuz byerdi va buning ustiga chetdan eksport qilinuvchi 
oziq-ovqatlar ham qisqarib ketdi.
Hisob-kitoblar bo‘yicha to‘g‘ridan-to‘g‘ri ocharchilik natijasida Xitoyda 30 
million aholi qirilib ketgan va o‘n yoshgacha bo‘lganlar o‘limi soni 12 millionga 
chiqqan. Bu ocharchilikning asosiy sababi Mao Szedun tomonidan 1958-yilda 
ilgari surilgan, ―kollektiv iqtisod afzalliklarini maksimallashtirish orqali qishloq 
xo‘jaligining buyuk potensialini tushunish uchun tabiatga qarshi inqilobiy 
to‘qnashuvni o‘z ichiga oluvchi‖, tushunarsiz, amalga oshirib bo‘lmaydigan ―Katta 
oldinga sakrash‖ dastur edi. Bu iqtisodiy inqiroz va ocharchilik toshqinlar, o‘simlik 
kasalliklari, qurg‘oqchilik kabi tabiiy ofatlar va shuningdek, byurokratik 
samarasizlik va noto‘g‘ri menejment tufayli ro‘y bergan edi. Insoniyat tarixi 
davomida, ko‘pincha ocharchiliklar kichik-ichik aholi guruhlarida sodir bo‘lsada, 
katta zarar ko‘rsatganlari ham uchrab turadi. Xitoydai ocharchilik shunchalik 
dahshatli ediki, u mamlakat aholisining 2-3 % ini qirib yubordi. Irlandiyada ham 
kamdan-kam uchraydigan yirik natija – ocharchilik natijasida aholining 12-18 % i 

---

106 
qirilib kyetishi kuzatilgan edi. Endi biz epidemic kasalliklar muhokamasiga 
o‘tamiz.