68
69
Istagil darveshlardin fayzi ma’ni istasang
Kim, xarobi ko‘hnalarda bo‘lg‘usi maxsuri ganj.
Avaz O‘tarning fikr hayoti, axloqiy-ma’naviy qismati, izti
rob ko‘lami va ruhiy yuksalishlari boshqa bir shoirnikiga ay
tarli o‘xshamaydi. Shoirligida she’riyatda ko‘p takrorlangan
g‘am-g‘ussa, hasrat va anduhdan quvvatli hamda fojeroq bir
tuyg‘u – yaratuvchan ehtiros mavjud. Ana shu ehtiros bosh
ko‘targanda u o‘zini goh unutsa, goh o‘zidan qochib fano ho-
lidan najot istaydi
Dunyoda zabun xalq va foje Vatan ishqi bilan og‘rigan
qalb chalik to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadigan ulug‘ rahnamo bo‘lmaydi.
Ammo kaltabin va ongi zaif kimsalar buni fahmlamaydilar.
Chunki ular ezgulik va taraqqiyot dushmanlari, «riyozat bila
bermayin nafsa ranj», ishi «xo‘rd-u xob» bo‘lgan qorin ban
dalari. Bundaylar «dam-badam bedod-u jabr-u zo‘rliklar»
qilib «zulm ila» millatni xarob etguvchilar. Avazning xudbin
amaldorlariga bo‘lgan nafrat aks etgan she’rlari ko‘paygan sari
unga nisbatan dushmanlik xurujlari ham kuchaygan.
Biroq
bor-yo‘g‘i o‘ttiz besh yilgina umr kechirgan, shu qisqa hayot
ning keyingi yillari ham kulfat va og‘ir azoblarga to‘la bo‘lishi
ga qaramay, Avaz katta ijodiy meros yaratib qoldira oldi.
Poetik so‘z hech payt vaziyat, maqsad, shoirning ichki
ruhiy xususiyatlaridan ajralgan holda paydo bo‘lmaydi. Bas
shunday ekan, shoirlik mahoratini ham ijodkorning hayotga
qizg‘in aralashuv hislari, umrning hal qiluvchi fursatlardagi
hayotiy qarashlari, g‘oyaviy tug‘yonlardan
uzilgan masalaga
tushirilmasligi kerak.
Avaz – umid shoiri, zamonasi tan olmagan, turfa xil
ishonchsizliklar ichida qaddini tiklay borgan tilaklar kuychisi.
U hammadan ortiq hayotdagi o‘zgarishlarga, qullik va nodon
lik kishanlari parchalanishiga umid bog‘lar hamda ishonar
di. Avaz ko‘p ijodiy fursatlarini g‘azal yozishga bag‘ishlagan
shoirlardan. G‘azal – inson qalbining armonli ohanglari, dard
li ruhning alohida va yaxlit manzarasi. G‘azalnavislik – ruh
haqiqatlarini aks ettirishdir. Bu ma’nolar xoh ishqiy mavzu
da bo‘lsin, xoh falsafiy yoki axloqiy yo‘nalishlarda bo‘lsin bu-
ning ahamiyati yo‘q, hamma gap tiriklik yoki o‘lim mohiyatida
bahsga kirishgan Ruhning hurriyatida. Chunki ruhiy ko‘tari-
lish bo‘lmagan yurakda aqliy balandlik bo‘lishi mushkul.
An’ana iste’dodni tarbiyalaydi. Did, saviya imkoniyatlar-
ning ochilishi va kengayishiga ta’sir ko‘rsatadi. Biroq u yurakka
o‘t yoqmaydi. Avaz tasviridagi oshiqning tushunchasida olam
va odamdagi mavjud barcha yomonlik hamda noqislik larning
o‘zak-negizi «ahli olam»ning muhabbatsizligida.
Uning cha,
haqiqiy baxt ham, taxt ham, poklik ham muhabbatda:
To muhabbatni kulohin kiymasam ushshoq aro,
Emdi Iskandar masallik toji Doroni netay?
Avaz – mazlumsevar shoir. Ezilgan el va yurt qayg‘ulari
uning ruhida. Shuning uchun bo‘lsa kerak, unda el tilidan ga
pirish, «millati mazluma ahvolin parishon» etganlar bilan xalq
nomidan poetik mubohasalar yaratish mahorati yorqin. Uning
bu yo‘nalishdagi she’rlarida so‘z sadolari og‘zaki nutqqa ya
qinlashadi, xalqning asriy dardlari, turmushi va taqdiriga oid
savollar qo‘yilib, poetik ta’kidlar qilinadi:
Bizni aylab xor-u zor-u notavon etmoq uchun,
Bermayin osori hurlik bandi zindon etdingiz.
Bu falokatlar uchun mas’ul o‘lursiz oqibat,
Zulmi istibdod ila millatni vayron etdingiz.
70
71
Avaz o‘zidagi uyg‘onish va fikriy o‘suvni zamondan deb ba
holaydi, ongi uyg‘onayotgan kishilarni o‘ziga o‘xshatadi.
Badiiy ijodda ba’zan shunday she’rlar dunyoga keladiki,
ular
alohida shoirlarnigina emas, davr va zamon she’riyati-
ning nafasini belgilashga xizmat qiladi. Bunday she’rlar o‘qil
ganda «Shoir kim va mahoratining kuchi nimada?» degan sa
volga kishi javob topganday bo‘ladi:
Yo‘q jahon mulkida bizdek ojiz-u bechora xalq,
Zulm tig‘i birla bo‘lg‘on bag‘ri yuz ming pora xalq.
Shoirning vazifasi – ezilgan odamning dilini ezish, ahvol-
ning behad og‘irligini pisanda qilib, ruhni jonsarak etishdan
iborat emas. Balki har qanday qiynoq va nochorlikning sa
bablarini yoritish, ularga qarshi keskin norozilik uyg‘otib,
kurashga chorlashdan iborat. «Xalq» she’rida Avaz ham shu
pozitsiyada turib qalam yuritgan.
«Adabiyot o‘z oldiga qo‘ygan maqsad borasida muvaffaqiyat
qozonish uchun metaforalardan, allegoriyalardan, poetik vazn
lardan, imo-ishoralardan foydalanadi», – deydi Rabindranat
Thokur. She’riyatda tadbiq qilinadigan
poetik tasvir usul va
vositalardan ham bosh muddao shu: his-tuyg‘uga asoslangan
fikrni jozibador, inson qalbiga teran va uzoq ta’sir ko‘rsata ola-
digan uslublarda tasvirlashda muvaffaqiyat qozonish. Shoir
buni mukammal darajalarda eplasa, demak u mahoratli. Uning
qalamida sir bor – o‘quvchini hayajonlantirish siri.
Avaz she’riyati g‘oya va tuyg‘ulari bilan emas, badiiy vo
sitalari, serjilo tashbihlari obrazlar olamining originalligi bi
lan ham tahsinga loyiq. Bu tomondan ham, uning o‘z so‘z lari
bilan ta’riflaganda, «Avaz nazmig‘a har abyot-u devon o‘x-
shamas»dir.
Meni holim ash’orim ichradurur,
Bayon-u, bayon-u, bayon-u bayon,
deydi Avaz. Bu – haqiqat! Avaz o‘zining sevimli qahramoni –
oshiq kechinmalari, orzu, dard va fikrlarini aks ettirganida o‘z
yurak holati va iztiroblari manzaralarini ham ularga uyg‘un
lashtiradi. Boshqacha qilib aytganda, Avaz g‘azallarini uning
shaxsiyati, shaxsiyatidagi porloq fazilatlar bezab turadi.
Avaz O‘tarning fikr hayoti, ma’naviy toleyi, qalb iztirobi va
ruhiy isyoni boshqa bir shoirnikiga o‘xshamaydi. Uning
shoir-
ligida o‘zgalar tomonidan ko‘p takrorlangan g‘am-anduh va
hasratdan quvvatli hamda ko‘lamliroq bir tuyg‘u mavjud.
Avaz ham dili ezgin, «yaralari ochiq» (Asqad Muxtor) shoir-
lardan. Uning nola-yu nadomat, g‘ussa-yu hasratlarini ko‘n-
gildan o‘tkazib, ruhan idrok aylay bilgan she’rxon tasavvurida
Avaz o‘zbekning eng buyuk jafokash shoirlaridan biri sifatida
suvratlanib qolishi shubhasizdir. Xato va kamchiliklaridan
qat’i nazar o‘nlab olimlarning xizmatlari tufayli yurtimizda
avazshunoslik, degan fan tarmog‘i shakllangan. Davr va zamon
talablarini to‘la inobatga olib, bilimdonlik bilan uni rivojlanti-
rish lozim. Shunda Avaz O‘tar bizga, biz esa uning hasratkash
shaxsiyati va she’riyatiga har qalay yaqinlashgan bo‘lamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: