K ic h ik bizn es V a X u su siy t a d b ir k o r L ik

Ko'rsatkichlar
О tgan 
yil
Hisobot yili
O'zgarish
reja
bo'yicha
haqiqatda
o'tgan yilga
nisbatan
rejaga
nisbatan
Tovar mahsuloti
14006
14265
14495
+489
+230
Shu jumladan oliy navli
mahsulotlar
2831
3459
3663
+832
+204
Oliy navli mahsulotlaming
umumiy mahsulotlar
hajmiga nisbatan salmog'i,
2 0 , 2
24,4
25,2
+5
+
0 , 8
Jadvaldan ko'rinishicha, korxonada hisobot yilida o'tgan yil va 
rejaga nisbatan ishlab chiqarilgan mahsulotlar sifati yaxshilanishi 
kuzatilgan, ya’ni sifatning oliy navini tovar mahsulotining umumiy 
hajmiga nisbatan salmog'i o'tgan yilga nisbatan 5 %, rejaga nisbatan 0,8 
%ga oshgan.
Mahsulotning sifatiga uni ishlab chiqarish uchun foydalanilgan 
xomashyo va materiallaming sifati, belgilangan texnologik jarayonga aniq 
rioya etilishi, ishchilarning malakasi, mahsulot sifatini yaxshilaganlik 
uchun moddiy rag'batlantirish, tayyor mahsulotlami saqlash, tashish va 
boshqalar ta’sir qiladi.

---

Mahsulotning tannarxi kichik korxonalar ishining tejamliligini 
ta’riflovchi eng muhim ko'rsatkichlardan biridir. Mahsulot tannarxining 
pasayishi korxona rivojlanishining eng muhim omili hisoblanadi. 
Mahsulotlar, 
ishlar va xizmatlaming tannarxi 
deganda bevosita 
mahsulotlami tayyorlash va ishlami bajarish, ishlab chiqarish sharoitlarini 
yaxshilash 
va 
uni 
takomillashtirish 
jarayonida 
foydalaniladigan 
resurslaming barcha turiari: asosiy fondlar, tabiiy xomashyo va sanoat 
xomashyosi, materiallar, yonilg'i va energiya, mehnatning pul shaklida aks 
ettirilgan 
xarajatlari 
tushuniladi. 
Mahsulot 
tannarxiga 
kiritilgan 
xarajatlarning tarkibi, ularni moddalar bo'yicha tasniflash davlat standarti 
tomonidan, kalkulyatsiyalash usullari esa korxona tomonidan belgilanadi. 
Mahsulotning tannarxi korxonaning ishlab chiqarish va muomala 
xarajatlaridan iborat bo'ladi, xarajatlar va daromadlami tenglashtirish, 
ya’ni o'z xarajatlarini o'zi qoplashi bozor mexanizmining asosiy 
xususiyatlaridan biridir.
Tayyor mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko'rsatilgan xizmatlaming 
sotilishi korxona faoliyati moliyaviy natijalarini aniqlashga imkon beradi.
Hisobot davrida xaridorlarga ortib jo'natilmagan mahsulotning 
qiymati va firma ichidagi aylanma sotish hajmiga kiritilmaydi.
Mahsulotning sotilishidan tushgan tushum 
korxona tomonidan 
ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko'rsatilgan xizmatlar 
uchun olinadigan pul mablag'larining hajmi. Bu korxona xarajatlarini 
qoplash va daromadlar ni shakllantirish mablag'larining asosiy manbaidir. 
Asosiy mahsulotni sotishdan tushgan tushumdan tashqari, korxona boshqa 
sotishlardan hamda sotishdan tashqari operatsiyalardan tushumlar olishi 
mumkin.
Tadbirkorlik faoliyati jarayonida moddiy ishlab chiqarish sohasida 
yaratilgan sof daromadni aks ettiruvchi foyda korxona faoliyatining eng 
muhim umumlashtirilgan ko'rsatkichi hisoblanadi. Tadbirkor hamma vaqt 
foyda olishni maqsad qilib qo'yadi, ammo hamma vaqt ham foyda 
ololmaydi. Agar tushum tannarxga teng bo'lsa, unda faqat mahsulot ishlab 
chiqarish va sotish xarajatlarining o'mini qoplashga erishiladi. Tushumdan 
oshib ketuvchi xarajatlarda korxona salbiy moliyaviy natija ko'radi, bu uni 
murakkab moliyaviy ahvolga solib qo'yadi, bankrotlik ham istisno emas.
Mahsulotlami sotishdan olingan foyda (zarar) qo'shimcha qiymat 
solig'i va aksizsiz mahsulot sotishdan tushgan tushum va mahsulotlar ning 
tannarxiga kiritilgan ishlab chiqarish va sotish xarajatlari o'rtasidagi farq 
sifatida aniqlanadi. 
Keltirilgan ta’rifdan foyda korxonaning o 'z 
mahsulotlari (ishlari, xizmatlari)ni talab va taklif asosida vujudga kelgan

---

narxlar bo'yicha sotishdan hosil bo'lgan yalpi daromad hajmiga bog'liqligi 
ma’lum bo'ladi.
Korxonaning yalpi daromadi 
mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni 
sotishdan tushgan tushumdan moddiy xarajatlarni chiqarib tashlagandan 
keyin ish haqi va foydani o'z ichiga oluvchi korxona sof mahsulotlaridan 
iboratdir. Bozor munosabatlari sharoitida korxona eng katta foyda olishga 
erisha olmasa, tovarlarni sotish va xizmatlar ko'rsatish bozorida o'z 
mavqeini mustahkam ushlab turish, raqobat sharoitida o'z ishlab 
chiqarishini dinamik rivojlanishini ta’minlashga imkon beruvchi foyda 
hajmini olishga harakat qilishi kerak.
Quyidagi 8.4.3-jadvalda korxona foyda olishning tahlili berilgan.
8.4.3-jadval
Asosiy faoliyatdan olinadigan foyda (zarar) va uning o'zgarishiga
ta’sir qiluvchi omillar tahlili (ming so'm)
Ko'rsatkichlar
Haqic atda
Farqi
(+;-)
Foyda
hajmiga
ta’siri
O'tgan 
yil uchun
Hisobot
yil
Mahsulotni sotishdan olingan 
vatoi fovda
26399
26704
+305
+305
Davriy xarajatlar
10341
11553
+ 
1 2 1 2
- 1 2 1 2
Boshqa daromadlar
5452
6089
+637
+637
Boshqa zararlar
24310
25774
+ 1464
-1464
Asosiy faoliyatdan foyda (zarar)
-2400
-4534
2134
X
Jadval ma’lumotlariga ko'ra, korxonada asosiy faoliyat bo'yicha 
o'tgan yili 2400 ming so'm, hisobot yilida esa 4534 ming so'm zararga 
yo'l qo'yilgan, ya’ni zararlarning o'sishi yiliga 2134 ming so'mni tashkil 
etgan. Bu zararlarga boshqa xarajatlarning 1464 ming so'mga va davriy 
xarajatlarning 1212 ming so'mga ko'payishi natijasida yo'l qo'yilgan. Shu 
bilan birga sotishdan yalpi foydani 305 ming so'mga, boshqa 
daromadlaming 637 ming so'mga o'sishi hisobiga korxona asosiy 
faoliyatidan 942 (305+637) ming so'm foyda olgan. Ammo foydaning bu 
mikdori zarami qoplash uchun yetarli emas.
Korxona ish faoliyatining samaradorlik darajasini baholash uchun 
olingan natija (yalpi daromad, foyda) xarajatlar yoki foydalanilgan 
resurslar bilan taqqoslanadi. Foyda va xarajatlarni tenglashtirish 
rentabellik yoki aniqrog'i rentabellik me’yorini bildiradi.

---

Amaliyotda rentabellik me’yorini o'lchashning ikki variantidan 
foydalaniladi. Bu foydaning korxonaning joriy sarf-xarajatlari (tannarx)ga 
yoki avanslashgan qo'yilmalar (asosiy ishlab chiqarish fondlari va 
aylanma mablag'lar)ga nisbatidir. Ikkala o'lchov varianti ham bir-biri 
bilan avanslashgan qo'yilmalar aylanmasi tezligi ko'rsatkichi bilan 
bog'langan:
Ri — R / Fa , R
2
= R / Fz ,
bu yerda, R - foyda;
Rj , R
2
.foyda me’yori (
1
- va 
2
-variantlar);
Fa, Fz - avanslashgan fondlar va tannarx qiymati.
Aylanishlar soni P = Fz /Fa bo' lganligi uchun R
2
= Ri x P.
Korxona rentabelligi me’yorini quyidagicha hisoblash mumkin:
R = P (U S)*100/(Fo+ F ob),
bu yerda, R - foyda;
P - mahsulot hajmi;
U - mahsulot birligi narxi;
S - mahsulotning tannarxi;
F
0
- acosiy ishlab chiqarish fondlarining o'rtacha yillik qiymati;
Fob - aylanma mablag'laming hajmi.
Korxonalar ish amaliyotida rentabellikning bir qator ko'rsatkichlari 
qo'llaniladi. Mahsulotning rentabelligini sotilgan barcha mahsulotlar 
bo'yicha va uning alohida turiari bo'yicha aniqlash mumkin. Birinchi 
holda u mahsulotni sotishdan olingan foydaning uni ishlab chiqarish va 
sotish xarajatlariga nisbati sifatida aniqlanadi. Sotilgan mahsulotlaming 
rentabelligi tovar mahsulotini sotishdan olingan foydaning mahsulotni 
sotishdan tushgan tushumga nisbati sifatida; sof foydaning sotilgan 
mahsulotdan tushgan tushumga nisbati bo'yicha hisoblanadi.
Ishlab chiqarish fondlarining rentabelliligi asosiy faoliyatdan olingan 
foydaning asosiy ishlab chiqarish fondlari va moddiy aylanma 
mablag'laming o'rtacha yillik qiymatiga nisbati sifatida hisoblanadi. Bu 
ko'rsatkichni sof foyda bo'yicha ham hisoblash mumkin.
Korxona qo'yilmalarining rentabelliligi uning ixtiyoridagi mulkning 
qiymati bo'yicha aniqlanadi. Hisoblashda asosiy faoliyatdan olingan foyda 
va sof foyda ko'rsatkichlaridan foydalaniladi. Mulkning qiymati 
buxgalteriya balansi bo'yicha aniqlanadi. Bu ko'rsatkich korxona 
mulkining bir so'm qo'yilmalariga sotish darajasini ifodalaydi.

---

Korxona shaxsiy mablag'larining rentabelligi sof foydaning balans 
bo'yicha belgilangan, uning shaxsiy mablag'lariga nisbati bilan aniqlanadi.
Uzoq muddatli moliyaviy qo'yilmalaming rentabelligi qimmatbaho 
qog'ozlar va boshqa korxonalarda ulushli ishtirok etishdan daromadlar 
miqdorining uzoq muddatli moliyaviy qo'yilmalaming umumiy hajmiga 
nisbati sifatida hisoblanadi. Quyidagi 8.4.4-jadvalda rentabellikning tahlili 
haqidagi ma’lumotlar ko'rsatilgan.
Jadval ma’lumotlariga ko'ra, hisobot yilida sotilgan mahsulotlaming 
rentabelliligi o'tgan yilga nisbatan 0,4 %ga pasaygan. Bu sotishdan sof 
foyda miqdorining 3645 ming so'mga ko'paygani natijasida sodir bo'lgan.
8.4.4-jadval
Sotilgan mahsulotlar rentabelligi tahlili 
______