01 умичт ўқув қул

Tayanch so’z va iboralar
: forpress, ekspeller, zeyer silindri, kunjara, shnek, 
deformatsiya, kapillyar, g’ovakligi, rejim, shnek qadami, shnek o’ramalari, zeyer 
plastinalari. 
Nazorat savollari: 
1.
Presslash usulida moy olish jarayoni. 
2.
Presslash jarayoniga ta’sir etuvchi omillar. 
3.
Shnekli pressda moy olish. 
4.
Shnekli presslash qurilmasining asosiy konstruktiv elementlari. 
5.
Shnekli pressda bosimni hosil qilish usullari. 
6.
Shnekli valning tuzilishi. 
7.
Zeyerli silindrning tuzilishi. 
8.
Shnekli presslash qurilmalarining guruhlanishi. 
9.Shnekli presslash qurilmalarida kunjarani qalinligini rostlovchi mexanizm tuzilishi 
va ishlashini izohlang. 
4-qism. EKSTRAKTSIYA USULIDA MOY OLISH
I
Х
-bob: O’SIMLIK MOYLARNI EKSTRAKTSIYA USULIDA OLISH 
QURILMALARI 
9.1.Ekstraktsiya usulida moy olish jarayoni 
Presslash (mexanik) usuli moyli xom ashyo tarkibidagi moyni maksimal 
miqdorda ajratib olishga imkon bermaydi. Shu sababli yog’-moy korxonalarda 
presslash usuli bilan birga ekstraktsiya usuli ham qo’llaniladi. 

---

124 
Moyli xom ashyoni presslashga tayyorlash va presslash jarayonlarida moyning 
yo’qotilishi ko’payadi, kunjaradagi moy miqdorini 4,5...5% dan kamaytirib 
bo’lmaydi. Ekstraktsiya usulida moy olinganda shrot tarkibida qolgan moy miqdori 
1...1,2% chegarasida bo’ladi. Lekin bu usulning ham kamchiliklari mavjud. 
Ekstraktsiyalashda turli erituvchilardan foydalanishda tez yonish, portlash va 
zaharlanishni oldini olish chora-tadbirlarini ko’rishni, texnika xavfsizligi, mehnat 
muhofazasi, yong’inga qarshi kurashish qoidalariga qat’iy amal qilishga majbur 
qiladi. Ekstraktordan chiqayotgan mistsella va shrot tarkibida ko’p miqdorda 
erituvchi bo’ladi. Shu sababdan ham birinchi navbatda ularni qayta ishlab tarkibidagi 
erituvchini ajratish zarur. 
Yog’-moy korxonalarda presslash-ekstraktsiyalash usulida yoki xom ashyoni 
to’g’ridan-to’g’ri ekstraktsiyalab moy olinadi.
Ekstraktsiya - bu ba’zi erituvchilarning moyni eritib mistsellani hosil qilish 
xususiyatlariga asoslangan diffuzion jarayon, bunda molekulyar va konvektiv 
diffuziyalar ro’y beradi. 
Ekstraktsiyalash jarayoni ikki bosqichdan iborat: 
1- moyning qattiq zarrachalari ichki qismidan tashqi yuzasiga diffuziya yo’li 
bilan o’tishi; 
2 - moddaning diffuziya jarayoni tufayli qattiq zarracha yuzasidan chegara 
qatlam orqali suyuqlikning asosiy massasiga o’tishi. 
Moysizlantiriladigan modda tarkibidagi moyni uning tashqi sathiga olib chiqish 
jarayoni molekulyar diffuziya va sathidagi moyni chegara qavatdan harakatdagi 
mistsella tomon olib o’tish konvektiv diffuziya ro’y beradi. 
Moddaning alohida molekulyar holda o’tishiga molekulyar diffuziya deyiladi. 
Muhitning harorati qancha yuqori bo’lsa, erituvchi va moy molekulalari shuncha 
katta kinetik energiyaga ega bo’ladi. 
Molekulalarning o’tishi, molekulalarning kontsentratsiyasi katta bo’lganidan, 
molekulalarning kontsentratsiyasi kichik bo’lguniga qadar davom etib, molekulalar 
kontsentratsiyasi tenglashganda to’xtaydi. 

---

125 
Molekulyar diffuziya vaqtida massa o’tkazish jarayoni Fik qonuniga bo’ysunadi. 
Bu qonunga muvofiq qattiq faza ichiga moddaning modda o’tkazuvchanligi ta‘sirida 
o’tgan miqdori kontsentratsiya gradientiga, diffuziya yunalishiga perpendikulyar 
bo’lgan yuzaga va vaqtga to’g’ri proportsionaldir:
)
/
(
dx
dc
DF
M
τ
⋅
−
=
, (9.1) 
bu erda