Har qanday kompromissga qadam va xatti-harakatlarning m a’lum
ketma-ketligi orqali erishiladi. Masalan, ekologik muammolaming
yechim ida gomeostatik holatning izdan chiqishi belgilangan chega-
radan chiqib ketgandagina sodir b o ‘lishi mumkin. Bu narsalami
e ’tiborga olgan holda man etish tizimlarining rasmiy chegaralarini
belgilash yoki gomeostazmni ta ’minlovchi
minimal chegarani belgi-
lash imkonini yaratadi. Iqtisodiyotning boshqarilishida qarama-qarshi
jihatlarning zamonaviy yig‘ indisi, shuningdek, harbiy ishning nazari-
yasi va amaliyoti umumiy mojaroli vaziyatlar bayonining matematik
jihatlarini, y a’ni umumiy strategiyani hayotga tatbiq etishni taqozo
qiladi. 1944-yil AQSH da matematik va fizik Djon fon Neyman va
iqtisodchi Oskar M orgenshternalaming “0 ‘yin nazariyasi va iqti-
sodiy xulq-atvor” deb nomlangan kitobi nashrdan chiqariladi. Linda
raqobatli iqtisodiyot uchun xos b o ig a n qaror qabul qilish uslublari-
ning matematik masalalari muhokama etilgan. Keyinchalik o ‘yinlar
nazariyasi majarolarning umumiy matematik nazariyasiga aylanadi.
Undan
iqtisodiy, harbiy, huquqiy jihatlar, yashash uchun biologik
kurash bilan bog‘liq to ‘qnashuvlar, har xil o ‘yinli strategiyalar bayon
qilinadi. Qarama-qarshi manfaatli o ‘yinlar (antagonistik o ‘yinlar)da
maksimal yutuqqa erishish strategiyasi optimal hisoblanadi. Bunda
raqobat mojaroning xillaridan biri bo‘ladi. Optimallashgan xulq-
atvor qoidasi nazariyaning markazida b o ‘lib, tomonlardan birining
g ‘alabasiga olib keladi.
Ijtimoiy fikrni shakllantirishning sxolastik modeli G.Xaken to
monidan uning “Sinergetika” asarida ishlab chiqilgan. Bunda eng
keyingi ish makroskopik o ‘zgaruvchanlikni topish bo‘lib,
u ijtimoiy
hodisalarning bayonini ko‘rsatadi. Bu olim ehtiyotkorlik bilan ikki
xil qarama-qarshi, ya’ni “ha” yoki “y o ‘q” (+ va -) fikrlarni tanlab
olib individiumlarning tegishli fikr-mulohazalari miqdori sifatida
qabul qildi. Bunda ijtimoiy fikrlaming shakllanishi bu raqamlaming
o ’zgarishi tarzida izohlandi. Hosil qilingan natijalar ferromagnetika
uchun ishlab chiqilgan “iz”ning
modeliga mos kelib, ichki va tashqi
parametrlardagi o ‘zgarishlar yechimini topishga xizmat qiladi. Tashqi
ta’sirlar b o ‘lmagan holatlarda ikki xil natija b o iish i mumkin. Fikr-
47
mulohazalarning o'zgaruvchanligida jam oada fikrlaming bir markaz-
ii turi namoyon b o ia d i. Individiumlaming ancha barqaror aloqalari
holatida ikkita bir-biriga qarama-qarshi fikrlar shakllanadi, bu “jam i-
yatning qutblanishi”ga mos keladi [6].
Bu model barqaror bo'lm agan holatni sifatiy jihatdan tushuntirish
imkonini yaratadi, ushbu holat individiumlaming o'zaro aloqalari
kritik qiymatga ega bo'lgan holatdagi ijtimoiy tavsifga ega b o iad i.
Barpo bo'lgan guruhlar siyraklashadi va ularning qaysisi kuchliroq
ekanligi noaniq bo‘lib qoladi. Jamiyatning bu holatida fazali o ‘tish
nazariyasida qo ‘llaniladigan kritik fluktuatsiya (molekulalarning gaz-
dagi tekis taqsimlanishining vaqtincha eheklanishi)
kritik susayish va
boshqalarga xos tushunchani ishlatish lozim boiadi. G.Xaken buni
namoyish etish uchun 1968-yil Fransiyada bo'lib o ‘tgan talabalaming
g ‘alayonini keltirib. bu jarayonlaming sxolastikligi uchun bir yechimli
qarorga kelib bo‘lmasligini e’tirof etdi. Chiziqli modellami kibemeti-
kaning gomeostatika bo‘limida ham qoMlash mumkin bo'ladi.
K.Bernar, U.Kennon, R.Eshbilarning ishlaridan keyin gomeostatik
mexanizmlarni boshqarishning qarama-qarshiliklar birligini boshqa-
ruvchi ichki qarama-qarshiliklar bilan birgalikda ko‘rib chiqish lozim-
ligi e 'tiro f etildi. Bunday tizimlarda yuqoridagi qarama-qarshiliklar
boshqariluvchi “Issiq zaxira” sifatida o'zini namoyon qiladi.
Gomostatika chegarasida ichki omillar antagonistlarning yemiruv-
chi ta ’siri “yopishtiruvchi” va neytrallovchi tarzida bayon qilinadigan
barqaror modellar ham mavjud. Bunday “yopishtiruvchi” samarali
holatda “antagonistlar”dan birida boshqarish apparatining yemirili
shi va uning “ satellif’ga (ittifoqchiga)
aylanishi, boshqasining esa
yo'lboshchiga aylanishi yuz beradi. Odatda bunga misol tariqasida
jahon sistemasida sobiq SSSR va AQSH (Yu.M. Gorskiy, V.Lavshuk)
lar keltiriladi (SSSRning yemirilishi).
Barqarorlik muammolari yechimini ko'p karra tekshiruvdan o'tgan
chiziqli bo'lm agan baliqchilik modelida ko'rib chiqamiz. Modelning
oddiy variantida x = x - x2-s da s= 1/4 bo'lganda, ovlash m e’yori
optimal hisoblanadi. lekin yuzaga kelgan rejim barqarorligining iz-
dan chiqishiga olib keladi. Bu narsa o ‘z navbatida kichik tasodifiy
48
tebranishlar tufayli faiokatga keng yo‘l ochishi mumkin. Tenglamaga
rejadagi qat'iylik o ‘rniga mavjud boylikka proporsional kattalik (po-
pulyatsiya, hosil)ni kiritsak, unda teskari bog‘lanishlar tenglamasini:
x=x-x2-kx ni
hosil qilamiz, bu yerda к = 1/2 ga teng b o iad i.
Bunday tanlov asosida ish yuritganda k o 'p yillik o'rtacha ov qi
lish darajasi к x - 1/4 tarzida shakllanadi. Bu maksimal rejaning ba-
jarilishini ta’minlovchi ov qilish chegarasi hisoblanadi. Lekin oldingi
variantdagidan farqli tizim o ‘z-o'zidan yo'qolib ketmaydi va barqa-
rorligini yo'qotm aydi unga teskari bog‘lanishni kiritish uni barqaror-
lashtiradi, koeffitsientni qisman o ‘zgartirish ishlab chiqarishga biroz
ta’sir etadi, lekin talofatga olib kelmaydi,
bu vaziyatning axloqiy ji-
hati aniq, mazkur qaror qabul qiluvchi shaxs o ‘z qarorlari oqibatiga
bog’lanib qoladi. Eng muhim ijtimoiy vazifa teskari bog‘lanishlami
samarali ravishda qidirish va uni shakllantirish hamda birinchi galda
bu ishni siyosatda amalga oshirishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
