100 йиллигига бағишланади Муминов Н. Г

P = З + Пр, 
бу ерда 
З 
– корхона ишчиларининг (чегирмаларсиз) тўлиқ маоши; 
Пр
– корхонанинг фойдаси. 
Соф маҳсулот янгидан яратилган нархни аниқ тавсифлайди, агар 
қачонки, маҳсулот бозор нархларида айрибошланса (сотилса). Лекин 
бизнинг шароитда монопол нархларнинг таъсири катта бўлиб, улар 
янги нархлар қўйилишида корхонанинг реал ҳиссасини аниқ 
кўрсатмайди ва соф маҳсулот учун нархнинг ўрнатилиши муаммоли 
ҳолатга айланиб қолади. 
Шартли – соф маҳсулот кўрсаткичи 
ўзига тўлиқ иш ҳақини ва 
фойдани, 
шунингдек, 
асосий 
воситаларнинг 
амортизацион 
чегирмаларининг йиғиндисини, яъни қилинган меҳнат қисмини ҳам 
киритади: 
P = З + Пр + А, 
бу ерда 
З
– корхона ҳамма ишчиларининг (чегирмаларсиз) тўлиқ 
маоши (иш ҳақи); 
Пр
– корхонанинг фойдаси; 
А
– амортизация 
чегирмаларининг йиғиндиси. 
Бу кўрсаткичнинг ижобий томони шундаки, янгидан яратиладиган 
нархни тавсифлаш билан у таққослаш имконини беради. 
Бу кўрсаткич ишлаб чиқаришнинг материалли сиғимига боғлиқ 

---

398 
эмас, бунда ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулотнинг «қулай» ва «ноқулай» 
маҳсулотга ажратилиши инкор этилади. Бундан ташқари кооператив 
етказиб бериш ҳажмининг ҳамда маҳсулотни қайтадан ҳисобга 
олишнинг меҳнат унумдорлиги кўрсаткичига кўрсатадиган таъсири 
бартараф 
этилади. 
Улардан 
охиргиси 
ишлаб 
чиқаришни 
комбинациялаштиришда 
ва 
ишлаб 
чиқариш 
ҳамда 
саноат 
бирлашмаларини яратишда (тузишда) кам бўлмаган муҳим аҳамиятга 
эгадир. Лекин ишлаб чиқариш ҳажмини ўлчашнинг бундай ўлчамидан 
фойдаланиш амалиѐти турли буюмларнинг анча аҳамиятли тарздаги 
рентабеллиги ва кўтара нарх орқали олинадиган фойдадаги корхона 
улушларининг 
катта 
фарқлари 
маҳсулот 
ишлаб 
чиқаришда 
корхонанинг реал ҳиссасини таққослашда ва фойдани тегишли 
миқдорлардаги кўринишда акс эттиришда ишончли натижаларни 
бермади. 
Меҳнат сарфлари
бажарилган киши-соатлар сони билан анча 
аниқ ифодаланади. Лекин уларни ҳисоблаш жуда кўп меҳнатни талаб 
қилади.
Киши-кунлар 
меҳнат 
сарфларининг 
киши-соатларда 
ўлчангандагига қараганда камроқ бўлган натижани беради, чунки 
киши-кунлар ички сменали тўхтаб қолишларни ҳисобга олмайди. 
Ишчи ходимларнинг ўртача ойлик сони киши-кунларига қараганда 
кун мобайнидаги тўхталишларни ҳисобга олмайди, шунга қарамасдан 
айнан ишчи-ходимларнинг ўртача ойлик сонидан йиллик меҳнат 
унумдорлигини ҳисоблашда фойдаланилади, чунки бу турли 
корхоналарнинг, тармоқларнинг ва умуман мамлакат бўйича 
кўрсаткичларнинг қиѐсланишини таъминлайди. Корхона хўжалик 
фаолиятини ички ишлаб чиқариш бўйича таҳлил қилишда соатли ва 
кунлик меҳнат унумдорлиги кўрсаткичларидан фойдаланилади. 
Шундай қилиб, унумдорликни аниқлаш учун маҳсулот ишлаб чиқариш 
ҳажми ва меҳнат сарфларининг тегишли кўрсаткичлари танланади ва 
биринчи кўрсаткичлар иккинчи кўрсаткичларга бўлинади. 
Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ва меҳнат сарфлари 
кўрсаткичларининг устунлиги ва кмачиликларини таҳлил қилиш 
асосида шуни таъкидлаш жоизки, уларни мумкин бўлган ҳар қандай 
уйғунлаштириш маълум бир иқтисодий мазмунни касб этади, уларни 
танлаш эса меҳнат унумдорлиги даражасини ўлчашнинг конкрет 
масалалари 
билан 
аниқланади. 
Корнхонада 
унумдорликни 
аниқлашнинг энг кенг қўлланиладиган (универсал) усули йил давомида 
ўртача рўйхат бўйича шу корхона битта ишчисига тўғри келадиган 
корхона томонидан бир йилда ишлаб чиқарилган соф маҳсулотнинг 
миқдорини ҳисоблашдан иборатдир.
Меҳнат унумдорлигининг бошқа кўрсаткичи – меҳнат сиғими - 
маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга тўғри келадиган жонли меҳнат 
сарфининг йиғиндисини белгилайди. 
Маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш бўйича меҳнат сиғимини 

---

399 
аниқлаш учун ҳамма ишлаб чиқаришга сарфланган сарф-
харажатларни маълум вақтда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига 
бўлиш керак бўлади. Меҳнат сиғими кўрсаткичи қаралаѐтган 
қурилишга алоқадор бўлмаган бошқа омилларнинг таъсирига 
учрамайди. Шунинг учун маҳсулот (иш)нинг фактли меҳнат сиғими 
нархли ишлаб чиқариш кўрсаткичига нисбатан анча тўғри бўлиб, 
меҳнат унумдорлигининг даражаси ва динамикасини тавсифлаб 
беради.
Меҳнатни режалаштириш ва таҳлил қилиш мақсадида алоҳида 
операциялар, буюмлар, ишларнинг меҳнат сиғими ҳисобланади. 
Технологик меҳнат сиғими (